.Hình như trước khi mất Lê Đình Cánh  cũng chưa kịp làm tuyển tập .Tập thơ cuối cùng ông tặng tôi là tập “Sông Cầu Chầy” in năm 2015.

 Lê Đình Cánh sinh năm 1941(Tân Tỵ ) tại Thọ Xuân, vùng núi phía  tây Thanh Hoá, một  vùng đất "địa linh nhân kiệt" có vị thế chiến lược trọng yếu trong sự nghiệp đấu tranh dựng nước và giữ nước . Hồi phổ thông ,ông là học sinh Lam Sơn ,một trường cấp III nổi tiếng . Năm 1965 sau khi tốt nghiệp ĐHSP môn Vật Lý ông tham gia TNXP và làm giáo viên cho các chiến sĩ mở đường .Sau này khi đã ra Hà Nôi về NXB Thanh Niên rồi  Đài TNVN ông còn tiếp tục theo học và tốt nghiệp Khoa văn ĐH Tổng hợp, Khoa Tiếng Anh SP Ngoại ngữ,  chương trình sau Đại học của Học viện Phát thanh -Truyền hình Úc và Hoàng gia Anh .

Nhà Lê Đình Cánh nằm trên đường Trường Chinh .Một đường phố lớn và đông đúc.của HN .Từ đưởng vào, mở cổng đã thấy một khu vườn xanh tốt bên trong. Vườn có rau đay rau ngót lá lốt xương sông , có gốc bưởi bụi hồng.Một bể nước nhỏ với chiếc gầu bằng lốp ô tô quấn đặt trên thành.Ngôi nhà vốn là  biệt thự cũ thời Tây nhưng nhiều năm sau giải phóng , có khi cách đây chỉ 20 năm tôi còn thấy cuối vườn một hố xí hai ngăn.

 Với dáng cao gầy ,gương mặt rắn rỏi đặc biệt nước da ngăm ngăm sau chuyển thành mai mái khi bị bệnh Lê Đình Cánh giống như một lão nông thực thụ.Mùa thu với chiếc bu-giông màu bã trầu ,chiếc quần si mi li đen ông lại có vẻ một cán bộ HTX . Vây mà cái ông nông dân hay cán bộ HTX ấy có thể đọc sách nguyên bản tiếng Anh , đàm thoại tiếng Anh lưu loát và “ngốn” không biết bao nhiêu sách báo Đông Tây kim cổ , từ tờ Đông Pháp đến những tài liệu nội bộ. Và cả sách tâm linh  .

Lê Đình Cánh là người đặc biệt yêu xứ Thanh . Ông từng khoe cây hồng ngoài sân là giống hồng ông bứng từ quê ra. Loại hồng ta bông không to như hồng Pháp nhưng cực thơm. Lại có lần đọc bài tản văn “ Bánh tẻ Sơn Tây” của tôi trên báo Văn Nghệ ông cũng tìm gặp và nhẹ nhàng khẳng định “ bánh tẻ có nguồn gốc Thanh Hóa “!...

                                 Cụ già đang nói tiếng Anh

                                 Bất ngờ cất giọng xứ Thanh quê nhà

 Đặc biệt hơn ông còn là người luôn tôn vinh Đại Việt . Nhiều lần ,sau khi trò chuyện về lịch sử , văn hóa , ngoại giao, cốt cách con người… hay cả chuyện triều đình Huế ngầm tài trợ cho ông Cường Để sang Nhật năm nào Lê Đình Cánh đều kết luận một câu xanh rờn “Đại Việt ghê thật ! “.

Lại có lần tại nhà riêng ở  đường Trường Chinh Hà Nội ông tâm sự :

-Văn thơ tôi thường hướng đến những  người lao động.Bởi một lẽ, chính những người lao động , những công nhân  nông dân  ấy mới là lực lượng chính để xây dựng bảo vệ đất nước hôm nay ,mới giữ gìn được, duy trì và phát triển được nòi giống Đại Việt  theo đúng quan niệm, truyền thống đạo lí Đại Việt. Mà nên nhớ truyền thống đạo lí Đại Việt chúng ta khác hẳn truyền thống và  đạo lý  Khổng giáo của người Hán.

 

Trong bài  thơ “Mẹ ra Hà Nội “ ,bài thơ ông được giải nhì  cuộc thi thơ báo Văn Nghệ hồi ấy  có hai câu  tả mẹ mình  :    

                           Lên thang chẳng dám bước dài 

                        Vào khu tập thể gặp ai cũng chào.

Câu thơ hay không chỉ ở nét thật thà chất phác của bà mẹ nông thôn lần đầu ra thành phố mà sâu sa hơn nó còn là vẻ đẹp nhân hậu của người phụ nữ Việt Nam và cốt cách Đại Việt  :Khiêm nhường , thân  thiện.      

Là phóng viên nhà đài Lê Đình Cánh thường xuyên phải ứng chiến các chương trình nên ông đi nhiều ,bám sát đời sống và đặc biệt viết nhanh .Bút kí ông vừa sắc sảo vừa có nhiều chi tiết độc đáo vừa có nét riêng lại giầu chất thơ. Chỉ nhìn vào số lượng đầu sách văn xuôi Lê Đình Cánh đã xuất bản các đồng nghiệp đã phải nể phục.(*). Tôi may mắn có nhiều dịp đi cùng ông. Đi thực tế Lê Đình Cánh không thích nhập vào các đoàn to , “trống chiêng” rộn rã đón tiếp linh đình mà ông chỉ thích đi nhỏ lẻ ,hai ba người .Đến nơi ông cũng chả bao giờ ngồi lâu nghe báo cáo mà nhanh chóng  ra ngoài để tự tìm kiếm tư liệu và nhân vật cho bài viết .Khi là xuống chỗ làm việc chật chội nóng nực của cô công nhân cầu đường  , khi bên gốc hải đường với ông giám đốc từng nhiều năm tháng ở Trường Sơn. Bên cạnh  con người ông tìm đến thiên nhiên. Lần về Hưng Yên cuối năm 2017 ông rủ tôi ngủ đêm lại trên con phà đang neo đậu gần Tuần Vường .Lý do đơn giản là đã lâu lắm năm ấy ở Tuần Vường lau trắng ra hoa -một loại hoa đẹp và linh thiêng mà ông rất mê .Ông bảo hoa ấy ngoài Tuần Vường giờ chỉ còn trên hồ Động Đình nay thuộc đất Trung Quốc nhưng xưa là thuộc Đại Việt. Lần ấy ông cũng đưa tôi đến thăm bia cụ Lê Đình Kiên ,mà ông là hậu duệ. Cụ Lê Đình Kiên làm trấn thủ Sơn Nam gần bốn mươi năm từ 1664 đến 1704 và có nhiều công lao trong việc gây dựng nên phố Hiến. Ông kể cụ Kiên còn có công nữa là đưa giống nhãn Sơn Nam hạt trắng về quê Thanh. Giống nhãn này giờ đến Sơn Nam cũng mất mà chỉ còn ở Thanh…Ông còn bảo Nguyễn Thanh Tùng ,nhà thơ Hưng Yên bạn chúng tôi nhắn lãnh đạo Hưng Yên nên mang lễ vào Thanh xin lại giống…Chả biết  đến nay ý kiến ông có được ai quan tâm…

 Có lần ngủ Biệt điện Bảo Đại trên Buôn Mê Thuột giữa đêm ông kể cho tôi  cuộc ra đi của Đào Duy Từ .Kể xong ông chậm rãi đọc , giọng hơi buồn :

                              May mà Huế ở Thừa Thiên 

 Gần hai phần ba Vua Chúa Việt Nam xưa có quê hoặc xuất xứ từ Thanh. Sông Cầu Chầy ,con sông chảy qua vườn nhà ông ở Thọ Xuân là con sông  lưu giữ nhiều truyền thuyết về cuộc khởi nghĩa Lê Lơi. Nhưng ông lai là hậu duệ  Lê Hoàn ,vị vua Đại Cồ Việt trước đó gần 400 năm..Sau nhiều năm xa quê ,khi già ông về quê bỏ tiền ra mua lại một phần vườn cũ của bố mẹ  nay  đã thuộc về chủ khác .Trên miếng đất mua lại ấy ông dựng ngôi nhà thờ tổ cho con cháu có nơi về thắp hương.

 

II.TẤM LÒNG ĐÔN HẬU VÀ SỰ QUAN TÂM TỚI NHỮNG SỐ PHẬN 

    THIỆT THÒI KHUẤT LẤP….

 

    Ngoài bút kí thì nói đến sáng tác của Lê Đình Cánh không thể không nói đến thơ. Chính thơ - khi kín đáo khi quyết liệt -mới là nơi ông gửi gắm nhiều tâm tư tình cảm nhất. Ông ít làm thơ theo các thể loại khác mà chủ yếu là lục bát. Ông quan niệm “lục bát là thể loại xương sống “ của thơ ca Việt Nam. Không “bẻ đôi câu thơ” , không phá cách bỏ vần  hoặc chạy theo cái “lạ” lục bát Lê Đình Cánh giản dị ,giầu tình cảm giầu hình ảnh và chịu nhiều ảnh hưởng của ca dao tục ngữ. Lục bát ông không mới nhưng mang nhiều hơi thở mới của cuộc sống . Ông cũng có những câu thơ thật trẻ trung hiện đại kiểu  “Chợ Bắc Hà như nồi thắng cố / Men rừng hừng hực sôi “ và cả những câu có hơi hướng sex  :       

                                      Cõi tình hạn hán từ lâu

                            Nghe cau căng nhựa nghe trầu ứ men

                           ……………………………………………

                                    Bãi bờ nén tiếng kìm hơi

                           Nghe bung giải yếm ,nghe rời thắt lưng

                                               

  Lục bát dân gian có điệu kể điệu than. Lục bát Lê Đình Cánh nhiều bài buồn nhưng không than vãn. Chơi với ông tôi được ông kể nhiều về dòng họ Lê Đình , về người bố lận đận trong cái thời mà ông cực đoan gọi là thời “sen giáng bèo thăng “. Phải chăng vì thế mà thơ Lê Đình Cánh thường quan tâm đến những số phận éo le , những cuộc đời khuất lấp , những con người thua thiệt .

Đó là cảnh :

                        Lỡ đò hết một thời trai

                    Thương đời con gái lỡ hai lần đò

                                         (Người về Bảo Lộc )

Là cô giáo vùng cao :

                          Mái trường lá mục phên thưa

                     Cạn đời cô giáo vẫn chưa lấy chồng

Là những thanh niên nông thôn thất nghiệp :

                              Phố làng lấn hết ruộng rồi

                    Cuốc cày rỗi việc đứng ngồi ngẩn ngơ

Là bà lão từng đi TNXP về già  nghèo khó tới mức  phải xem nhờ ti vi :

                       Tuổi xanh gửi lại chiến trường

                   Trời khuya chuyển gió vết thương trở mình

Là bà mẹ miền Nam có hai con đều chết trận trước 75  nhưng oái oăm ở chỗ  đứa đi “ quân giải phóng” đứa vào“ lính cộng hòa” :

                         Bàn thờ hai ngả khăn tang

                 Nửa đèn hương rạng nửa nhang khói mờ

Vv và vv…

Nói thế không phải là thơ ông không có những câu thơ “tích cực”, những câu thơ ca ngợi quê hương đất nước mang đầy vẻ đẹp nhân văn  :

                         Làng Gồ có giếng đá ong

              Giữa đời giông bão vẫn trong mạch ngầm

                        Nước thơm như thoảng hương thầm

                        Gầu va thành giếng ướt đầm ca dao

Bởi yêu quê hương ,thương quê hương và cảm thông với nhân dân còn vất  vả thơ ông luôn trăn trở những câu hỏi  như  “Đâu rồi chơ Mơ “xưa ? “Con sông Cầu ô nhiễm chảy về đâu ?” “Đất nghèo tấp tểnh giầu sang .Cớ sao lại có thêm làng ung thư ?”. Hay câu hỏi người quyền chức giàu có mà xa dân “Ơi người áo mão cân đai /Nắm xương có xếp vào hai tiểu sành” .Và đứng trước con sông Cầu Chầy bên mảnh vườn xưa  ông hỏi :

                                       Người xưa gửi lại điều chi

                               Người nay kí thác những gì cho sau

  

 

III.CHẤT UY MUA  VÀ NỤ CƯỜI HÓM HỈNH TRONG THƠ  :

 

    Tôi mới đọc một tựa sách trong đó có ý kiến cho rằng với thể lục bát hoặc thơ tự do đều đặn bốn câu một khổ thì khó có thể có được cái mới mà dứt khoát phải đổi mới tư duy và thi pháp.Thực tình tôi chưa nắm bắt hết đươc nội hàm những “đổi mới” ấy nhưng ý kiến đó theo tôi mới chỉ đúng một nửa. Tôi cũng sẽ không đi sâu vào vấn đề này vì đó không phải là mục đích bài đang viết. Nhưng tôi nghĩ vẫn có những cách khác. .Để tạo ra cái mới và làm nên sự độc đáo của riêng mình Lê Đình Cánh đưa vào thơ những vấn đề mới nảy sinh trong cuộc sống , những ngôn ngữ hàng ngày mới xuất hiện cùng chất uy mua hiện đại .Cuộc sống nhiều áp lực hôm nay rất cần nhiều những tiếng cười sảng khoái và chất uy mua mạnh mẽ để xả stress . Nếu lục bát Huy Cận sang trọng như Đường Thi , lục bát Nguyễn Bính quê mùa và bản năng , lục bát  Bùi Giáng phiêu bồng và hoài cổ với những mộng trường ,bồ liễu, trùng quan… , lục bát Nguyễn Duy gồng gánh cả thúng mủng dần sàng ,lục bát Đồng Đức Bốn ngẫu hứng cùng quần bò mũ cối … thì lục bát Lê Đình Cánh lại đầy những hóm hỉnh hài hước bất ngờ với chợ tình , với tập dưỡng sinh và  Karaoke :

                                Đèn mờ nửa đỏ nửa xanh

                              Để em đỡ trẻ để anh đỡ già

                               Âý đừng gọi bố xưng con

                          Đôi hàm răng giả vẫn còn hát hay

                                Đèn mờ anh hát mỏi tay

                          ……………………………………..

                               Hát cho trục trặc gia đình

                        Hát cho hai đứa chúng mình cùng hư

 

Hay những tương phản trên “Tàu máy lạnh “:

 

                  Giường tầng bà lão nằm trên

              Vừa kêu máy lạnh vừa rên tuổi già

               Ngước nhìn sang phía giường bên

              Thấy cô váy ngắn trèo lên giường nằm

                Ngước trông mục kỉnh chằm chằm

               Tay già ngứa ngáy vê cằm nhổ râu

 

Những “chiếu giường nhấp nhổm bình minh mỗi ngày “của các ông các bà đi tập dưỡng sinh cùng những vỡ hụi : “tình yêu như thể chơi đề /Đợi con độc đắc lại về trắng tay “ ấy là những “đặc sản” của thơ Lê Đình Cánh…mà ai đã đọc rồi đều chắc sẽ khó quên…

Sang  năm Mậu Tuất (2018) Lê Đình Cánh  đã yếu nhiều , cuối năm  chân đã  phù nề ,tủy không còn khả năng sản sinh hồng cầu nên luôn phải truyền máu .Nhưng ông vẫn kiên trì chữa bệnh dù rất tốn kém và thỉnh thoảng vẫn còn đùa “trường kì kháng chiến …nhất định thất bại !“  Đã biết mệnh của mình  nhưng  ông vẫn đọc nhiều nói nhiều và giới thiệu với tôi một vài cuốn sách  trong đó có cuốn “Xứ Đông Dương “ mà tác giả là  Paul Doumer  nguyên Toàn quyền Đông Dương (1897-1902)  và Tổng thống thứ 14 của Pháp. Cuốn sách mà cháu Lê Đình Chinh ,con trai trưởng của ông tham gia nhóm dịch thuât.

Mất Lê Đình Cánh tôi mất đi một người anh người bạn thân thiết. Ông lớn  hơn tôi vài tuổi .Người vợ thân yêu của ông cũng mới  ra đi trước ông mấy năm.Trọng bênh đã cướp đi của Lê Đình Cánh một tâm hồn thật trẻ trung , lòng yêu quê hương lòng nhân hậu với con người  và tài năng thi ca. Nhưng những câu lục bát của ông , như một dòng sông-theo cách nói của nhà thơ Kim Chuông- mãi mãi còn ở lại với bè bạn người thân và cuộc đời như  sông Cầu Chày sông Mã sông Hồng sông Lô…không bao giờ ngừng chảy.trên quê hương Đại Việt.