Nhà thơ Hữu Thỉnh, Chủ tịch Liên hiệp Các hội VHNT VN, Chủ tịch Hội Nhà văn VN, cho biết: “Hội nghị là sự nhìn lại diện mạo, khuynh hướng, tính chất, đặc điểm và những dấu ấn của tiến trình văn học đổi mới qua góc nhìn của lý luận phê bình nhằm chỉ ra những thành tựu của đổi mới văn học. Đặc biệt là chỉ ra những yêu cầu mới, giải pháp mới nhằm tiếp tục đổi mới toàn diện, đồng bộ nền văn học nước nhà”. Một số vấn đề được đặt ra tại hội thảo: số phận của dân tộc và nhân dân phải là mối quan tâm hàng đầu của văn học; văn học VN đổi mới trong cơ chế thị trường; tự do sáng tạo của nhà văn và tư duy đổi mới; vấn đề hòa giải, hòa hợp dân tộc qua các nhân vật phía bên kia trong tiểu thuyết về chiến tranh gần đây; tiểu thuyết thời kỳ đổi mới, những bước thăng trầm...

Gần 70 tham luận với nhiều góc nhìn của các nhà văn về thơ, văn xuôi, phê bình và văn học dịch, được công bố tại các hội thảo thuộc Hội nghị lý luận, phê bình văn học lần thứ 4 với chủ đề Văn học 30 năm đổi mới, hội nhập và phát triển.

Hội nghị do Hội Nhà văn VN tổ chức tại Vĩnh Phúc từ ngày 24 - 26.6. Trong báo cáo đề dẫn, nhà văn Phan Trọng Thưởng nhấn mạnh: “Trong 30 năm đổi mới văn học, các nhà văn VN đã vượt lên với khát vọng sáng tạo, khát vọng thay đổi và khát vọng làm mới toàn bộ nền văn học từ quan niệm đến cảm hứng, phong cách, thi pháp thể loại và phương thức thể hiện nghệ thuật”. 

Với tham luận “Vấn đề hòa giải, hòa hợp dân tộc trong tiểu thuyết chiến tranh gần đây”, nhà văn Văn Chinh nhận xét: “Chiến tranh đã lùi xa hơn 40 năm. Non sông đã liền một dải nhưng thời gian chưa thể khỏa lấp tất thảy những vấn đề của lịch sử. Vẫn còn đó khát vọng và những vấn đề của sự hòa giải, hòa hợp dân tộc trên phương diện văn hóa, nhân sinh và nhân văn. Văn học với thiên chức cao quý và thiêng liêng của nó không thể khước từ đối mặt với khát vọng cao cả ấy của cả dân tộc”.

3 “hạt giống” tiểu thuyết

Nhà văn Phạm Hoa đánh giá: “Từ năm 1986 đến nay, sau cái mốc đổi mới, riêng về lĩnh vực nhận thức nghề nghiệp các nhà văn đã nghĩ khác đi nhiều. Họ tự do hơn, mạnh dạn hơn trong mở rộng sự lựa chọn đề tài và lĩnh vực phản ánh. Họ bớt sợ chính mình ngay trên trang bản thảo, họ nhận rõ thái độ và tâm thế trong tác phẩm mới là điều quan trọng nhất. Thậm chí họ truy đuổi đến cùng những tồn tại gây tổn hại cho đất nước. Vì thế, tính phát hiện, dự báo thể hiện khá rõ”.

Nhận xét về những bước thăng trầm của tiểu thuyết VN thời đổi mới, nhà phê bình Bùi Việt Thắng nhắc tới 3 “hạt giống” tương lai trong lĩnh vực tiểu thuyết là Tạ Duy Anh, Nguyễn Bình Phương và Thuận. Mỗi người trong số họ khúc xạ một hướng đi của tiểu thuyết đương đại Việt dẫu cho mục đích cuối cùng là khám phá “cái bản thể” của con người thời đại. Tạ Duy Anh nhấn mạnh: “Tiểu thuyết vẫn còn đất sống và thời đại của nó vẫn còn. Tuy nhiên, để giữ được điều đó, nó buộc phải có những thay đổi để thích ứng. Xu hướng tiểu thuyết ngắn, thu hẹp bề ngang mà khoan sâu theo chiều dọc, đa thanh hóa sự đối thoại, nhiều vỉa ý nghĩa, bi kịch của thời đại được dồn nén trong một cuộc đời bình thường không áp đặt chân lý là những cái dễ thấy”.

Về trường hợp nhà văn Thuận (định cư ở Pháp), có nhiều ý kiến trái chiều trong đánh giá, Bùi Việt Thắng nhận định: “Những người bảo thủ ắt hẳn không thích bỏ phiếu cho Thuận gia nhập làng văn Việt. Nhưng thực tế thì có hẳn một bộ phận gọi là “Văn học Việt hải ngoại” khiến chúng ta không thể không tiếp nhận và quan tâm nghiên cứu. Tính đến nay Thuận đã in ở VN 6 tiểu thuyết:Chinatown (Phố Tàu), T mất tích, Paris 11 tháng 8, Vân Vy, Thang máy Sài Gòn, Chỉ còn 4 ngày là hết tháng tư…”.

Cần động lực đổi mới để có tác phẩm đỉnh cao

Một vấn đề được đặt ra: Tại sao trong 10 năm đầu đổi mới (1986 - 1996) chúng ta đã có được một số tác phẩm văn xuôi gây chấn động làng văn và dư luận của các nhà văn Nguyễn Huy Thiệp (Tướng về hưu), Bảo Ninh (Nỗi buồn chiến tranh), Lê Lựu (Thời xa vắng), Dương Hướng (Bến không chồng), Nguyễn Khắc Trường (Mảnh đất lắm người nhiều ma)... nhưng trong 20 năm gần đây (1996 - 2016) không thấy xuất hiện những tác phẩm nổi bật như thế?

Theo nhà thơ Bằng Việt, Chủ tịch Hội Liên hiệp văn học - nghệ thuật Hà Nội: “Trước đổi mới, văn học chúng ta có phần duy ý chí, đến giai đoạn đầu đổi mới thì văn học cởi mở hơn, tự cởi trói cho mình và đi đúng quy luật hơn nên có được một số tác phẩm thành tựu. Nhưng sau đó văn học đổi mới chững lại vì chưa tìm ra mũi đột phá, chưa tìm cách chuyển hóa tác phẩm từ một đòi hỏi của xã hội thành nhu cầu sáng tạo bức thiết của riêng mình. Sau phương pháp sáng tạo hiện thực xã hội chủ nghĩa, văn học VN đã hướng đến những phương pháp sáng tác mới của Tây Âu và Mỹ Latin, tuy nhiên, chúng ta chưa tổng hợp, chưa tìm ra phương pháp sáng tác phù hợp nhất với văn học VN hôm nay”.

Đồng ý với nhận định này, nhà văn Trần Ninh Hồ cho rằng: “Một ngôi nhà luôn đóng kín, khi mới mở cửa ta thấy một luồng gió mới, sau đó, ta cần mở thêm những cánh cửa khác. Văn học cũng vậy, cần những động lực đổi mới khác hơn nữa để tiếp tục có tác phẩm đỉnh cao”.

Nguyễn Việt Chiến (nguồn: Báo Thanh Niên)