Giáo sư, dịch giả Giesenfeld và dịch giả Marianne Ngo

1. Chào giáo sư Guenter Giesenfeld. Xin chúc mừng giải thưởng văn học dịch mà ông và bà Marianne Ngo đã nhận được cho tác phẩm dịch xuất sắc do Ban giám khảo bao gồm đại diện Hội chợ sách Frankfurt, đại diện Hiệp hội xuất bản và kinh doanh sách báo Đức và đại diện các cơ quan thông tấn báo chí bình chọn. Điều gì đã thôi thúc ông dịch văn học Việt? Ông bắt đầu dịch khi nào và đã nhận được những kết quả gì?

Là một giáo sư chuyên ngành Văn học Đức và Văn học So sánh tại trường Đại học Marburg, tôi biết văn học là công cụ phản ánh các hoàn cảnh và vấn đề xã hội.Tiểu thuyết, truyện ngắn, và thơ luôn là nguồn cung cấp kiến thức phong phú. Quan trọng hơn nữa, các thể loại văn học có thể tác động mạnh mẽ đến tư tưởng của người đọc, bằng cách giúp họ thâm nhập sâu hơn vào đời sống xã hội, vào tâm tư tình cảm của những con người sống ở một nền văn hóa khác. Tôi nghĩ văn học Việt là một nền văn học với nhiều cây bút với khả năng kết nối tâm hồn và trái tim, có thể gợi mở ra cho người Đức thấy rằng dù người Việt Nam sống ở một đất nước rất xa nước Đức, nhưng họ cũng là những con người với tâm hồn và trái tim giống như người Đức.

Tôi biết về văn học Việt từ khi tôi được làm quen với một số nhà văn Việt Nam như Chế Lan Viên và Nguyễn Khắc Viện. Rồi tôi bắt đầu dịch, bắt đầu là dịch thơ. Hai tập thơ song ngữ Việt – Đức do tôi chuyển ngữ của nhà thơ Chế Lan Viên và Nguyễn Đình Thi đã được nhà xuất bản XUNHASABA và Kim Đồng ấn hành năm 2002 và 2006.

Ngoài ra, từ năm 1992, tạp chí Viet Nam Kuerier của Hội hữu nghị Đức - Việt, xuất bản ba tháng một kỳ, do tôi làm chủ biên, đã dịch và in nhiều tác phẩm văn học của các tác giả Việt Nam, bao gồm một số tác giả trẻ. Sau đó chúng tôi tìm được một nhà xuất bản Đức với tên gọi “Mitteldeutsche Verlag”, người sẵn sàng chấp nhận rủi ro khi giới thiệu các tác phẩm văn học Việt Nam tại một thị trường chưa biết gì về nền văn học đó. Nhà xuất bản này đã in hai tập truyện của hai tác giả là Nguyễn Huy Thiệp và Lê Minh Khuê. Chúng tôi hy vọng rằng hai tập truyện này là khởi điểm cho một loạt các tác phẩm văn học đương đại Việt Nam bằng tiếng Đức.

2. Ông đã chọn dịch những tác giả Việt Nam nổi tiếng như Chế Lan Viên, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Huy Thiệp, Lê Minh Khuê. Còn những tác giả trẻ? Làm thế nào ông có thể tiếp cận được các tác phẩm mới của các tác giả trẻ và hiện giờ ông đang chú ý đến ai?

Chúng tôi đã dịch và in trong tạp chí Viet Nam Kuerier các tác phẩm của các tác giả Việt Nam trẻ, những người chúng tôi thường biết đích danh. Ví dụ như sau khi dịch và in tác phẩm của nhà văn Y Ban, chúng tôi đã mời chị ấy sang Đức để giao lưu với độc giả. Chúng tôi cũng biết những cây bút thuộc thế hệ 8X và một số người đã có tác phẩm in trên tạp chí. Nếu nhà xuất bản đồng ý, có lẽ chúng tôi sẽ tiến hành dịch một tuyển tập “Truyện ngắn các cây bút nữ trẻ” của Việt Nam.

3. Nhưng Việt Nam có nhiều cây bút mới và cây bút đã thành danh. Cách thức ông lựa chọn họ để dịch như thế nào và hiện nay ông đang dịch tác phẩm của ai?

Một điều không may mắn cho chúng tôi là những dịch giả người Đức không ai có thể đọc thông thạo tiếng Việt vì thế sự lựa chọn của chúng tôi bị giới hạn trong các tác phẩm văn học Việt Nam đã được dịch sang tiếng Anh hoặc tiếng Pháp, và giới hạn trong các tác phẩm mà chúng tôi có được thông tin đầy đủ (ví dụ như từ chính tác giả). Hiện tại, chúng tôi có ý định tiến hành dịch một quyển tiểu thuyết Việt Nam sang tiếng Đức, theo đơn đặt hàng của nhà xuất bản. Chúng tôi đang cân nhắc hai sự lựa chọn: thứ nhất là dịch một trong ba tiểu thuyết rất nổi tiếng của năm 1991 (Nỗi buồn chiến tranh của Bảo Ninh, Mảnh đất lắm người nhiều ma của Nguyễn Khắc Trường, Bến không chồng của Dương Hướng). Bạn đọc Đức chưa biết đến những tác giả và những tác phẩm này. Hoặc chúng tôi chọn một tác phẩm mới được xuất bản của các tác giả như Ma Văn Kháng, Hồ Anh Thái.... Có một số người bạn Việt Nam khuyên rằng chúng tôi không nên đi theo hướng lựa chọn thứ nhất, vì bây giờ chẳng còn ai thích đọc về đề tài chiến tranh nữa. Điều này có thể đúng đối với bạn đọc Việt Nam, nhưng không đúng với bạn đọc Đức.

4. Vâng, văn học Việt Nam có nhiều tác phẩm xuất sắc vì thế tôi hy vọng ông và đồng nghiệp sẽ tiến hành dịch thật  nhiều tác phẩm trong thời gian tới. Đối với tuyển tập truyện ngắn “Những bi kịch nhỏ” của Lê Minh Khuê, ông và dịch giả Marianne Ngo mất bao nhiêu thời gian để dịch? Những khó khăn ông đã gặp phải và điều gì làm ông tâm đắc nhất khi dịch tác phẩm của Lê Minh Khuê?

Tôi và Marianne Ngo không thể dành toàn bộ thời gian của mình cho công việc dịch thuật, và chúng tôi cũng không thể làm việc liên tục cho một dự án dịch thuật. Vì thế công việc dịch các tác phẩm của Lê Minh Khuê bắt đầu lâu lắm rồi, trước khi chúng tôi tìm được nhà xuất bản. Nhưng vào giai đoạn cuối, chúng tôi đã làm việc cật lực trong khoảng một năm. Khó khăn lớn nhất là ngôn ngữ: đôi khi cách diễn đạt, ngạn ngữ không thể dịch ra tiếng Đức được và đôi khi không thể tìm được những hình tượng ẩn dụ hoặc sự so sánh tương đồng trong tiếng Đức. Chúng tôi đã cố gắng hết sức để tìm những cách diễn tả tương đồng trong tiếng Đức (và đôi khi cũng cần phải thêm chú thích). Trong những trường hợp này chúng tôi trao đổi kỹ lưỡng với những người bạn Việt Nam đang sống ở Đức hoặc với chính tác giả Lê Minh Khuê. Việc này rất cần thiết.

Việc khám phá ra cách dịch hay nhất cho những áng văn tuyệt đẹp của Lê Minh Khuê chính là phần thưởng lớn nhất mà chúng tôi nhận được trong dự án này. Được dịch các truyện ngắn của Lê Minh Khuê là một niềm hạnh phúc vì chất lượng văn học của tác phẩm. Thêm vào đó, các vấn đề đặt ra trong các truyện ngắn của Lê Minh Khuê hóa ra gần gũi với người Đức, hơn chúng tôi đã nghĩ.

5. Giải thưởng cho tác phẩm dịch xuất sắc được tặng cùng với khoản tiền hỗ trợ dịch thuật 5,000 Euro. Tôi cảm thấy rất xúc động về quyết định của ông và dịch giả Marianne Ngo trong việc tặng toàn bộ khoản tiền hỗ trợ dịch thuật này cho nhà xuất bản để họ có thể quảng bá và phát hành tác phẩm của Lê Minh Khuê.  Xin hỏi ông lý do đằng sau quyết định đó?

Nhà xuất bản Mitteldeutsche Verlag đã phải chịu rủi ro khi xuất bản văn học Việt Nam. Bình thường nhà xuất bản đòi hỏi tác giả hoặc dịch giả phải cùng chịu chi phí in ấn. Nhà xuất bản của chúng tôi không những không hề yêu cầu điều này, mà còn đầu tư về mặt thiết kế, thuê những họa sĩ giỏi để vẽ minh họa cho quyển sách, và in ấn bằng chất liệu rất đẹp. Vì thế những quyển sách này là báu vật của những người yêu sách. Chúng tôi đánh giá rất cao những nỗ lực của nhà xuất bản vì thế chúng tôi tặng khoản tiền hỗ trợ cho họ cũng vì lẽ đó. Và chúng tôi cũng muốn nhà xuất bản dành khoản tiền cho khâu quảng bá và phân phối tác phẩm, để các tác phẩm của Lê Minh Khuê có thể đến tay thật nhiều bạn đọc Đức.

 6. Là một dịch giả có nhiều kinh nghiệm và thành công trong việc dịch các tác phẩm văn học Việt sang tiếng nước ngoài, ông có lời khuyên nào cho những ai muốn tham gia vào công việc dịch thuật từ tiếng Việt sang các thứ tiếng khác?

Dịch thuật là một công việc hết sức khó khăn, nhưng cũng là một công việc nhận được nhiều phần thưởng (nhưng không phải là phần thưởng tài chính!). Và đừng nên tham chiếu những bản dịch đã được xuất bản; thường những bản dịch đó đã được hiệu đính để tránh những đoạn văn khó. Khi tham chiếu các bản dịch bằng tiếng Anh và tiếng Pháp, chúng tôi đã học được bài học kinh nghiệm này.

7. Hiện nay độc giả thế giới biết rất ít hoặc chưa biết gì về văn học Việt Nam. Theo ông, cần phải làm gì để quảng bá văn học Việt ra thế giới?

Quá trình dịch các tác phẩm văn học Việt sang tiếng nước ngoài mới bắt đầu và nhất thiết phải được tiếp tục, không phải chỉ bởi chúng tôi mà cần đến sự chung sức của rất nhiều người. Và chúng ta cần chống lại xu hướng chỉ dịch tác phẩm của những tác giả được biết đến như những người “chống đối chính phủ” và đang sống ở nước ngoài. Những tác phẩm ấy không hẳn là tồi, nhưng chúng không đại diện cho sự phong phú của nền văn học Việt Nam.

8. Năm 1976, ông đã đến Việt Nam và thực hiện một bộ phim tài liệu về Việt Nam, bộ phim lập tức được phát sóng trên kênh truyền hình Đức ZDF. Từ năm 1976 đến năm 1997, ông đã thực hiện nhiều bộ phim về Việt Nam và đã phỏng vấn rất nhiều người như cựu thủ tướng Phạm Văn Đồng, đại tướng Võ Nguyên Giáp, cố bộ trưởng bộ ngoại giao Nguyễn Cơ Thạch, nguyên phó chủ tịch nước Nguyễn Thị Bình…. Ông có dự định thực hiện phim về Việt Nam nữa không? Phim của ông đã được dịch sang tiếng Việt và chiếu ở Việt Nam?

Khoảng hai mươi năm trước, tôi đã thực hiện nhiều bộ phim tài liệu về Việt Nam để phát sóng trên các kênh truyền hình Đức. Tôi là một trong số ít những đạo diễn phim người Đức có khả năng làm việc tại Việt Nam (với sự hợp tác với đài truyền hình Việt Nam và hãng phim tài liệu tại Hà Nội). Nhưng thời gian đem đến nhiều đổi thay và các kênh truyền hình Đức hiện nay có thể dễ dàng cử cả đoàn làm phim sang Việt Nam. Hiện nay tôi rất ít làm phim ở Việt Nam. Các bộ phim tài liệu của tôi chưa được dịch hoặc phát sóng tại Việt Nam.

9. Ông có thể sơ lược về Hội Hữu nghị Đức  – Việt (VFA) do ông đồng sáng lập và hiện  làm chủ tịch. Các hoạt động hỗ trợ Việt Nam nào đang được tiến hành? Những người Việt Nam đang sống ở Đức có đóng góp gì cho VFA?

VFA được thành lập vào năm 1976 nhằm hội tụ những người bạn của Việt Nam, những người muốn tiếp tục công việc hỗ trợ Việt Nam. Như bạn biết đấy, sau chiến tranh, sự chú ý dành cho Việt Nam giảm đi và nhiều người chuyển sự quan tâm của họ đến các nước khác (như Nam Phi, Nicaragua vvv.). Mục tiêu của chúng tôi là thông tin về một đất nước Việt Nam sau chiến tranh cũng phải được lưu tâm như trong chiến tranh. Tôi đã viết một quyển sách về lịch sử Đông Nam Á (xuất bản năm 1981, đã tái bản lần 3). Chúng tôi cũng tổ chức nhiều cuộc triển lãm, hội thảo và mời các văn nghệ sĩ Việt Nam sang Đức giao lưu. Hiện nay chúng tôi đặt trọng tâm vào việc quảng bá Lịch sử và Văn học Việt Nam, và nâng cao nhận thức về vấn đề chất độc màu da cam. Tạp chí Viet Nam Kurier tiếp tục ra đời ba lần trong năm, mỗi ấn phẩm dày từ 80 đến140 trang. Những hoạt động khác của chúng tôi bao gồm: tổ chức những chuyến thăm và những buổi cung cấp thông tin về du lịch Việt Nam, trợ giúp ba dự án nhân đạo, xuất bản các tác phẩm văn học và những tác phẩm phi tiểu thuyết như “Lịch sử Việt Nam” của Nguyễn Khắc Viện sang tiếng Đức. Chúng tôi có rất ít thành viên là người Việt. Họ có tổ chức riêng của họ.

10. Tôi đã đọc về các hoạt động nhân đạo của VFA và rất ấn tượng. Ông có thể cho biết những nỗ lực của VFA trong việc hỗ trợ các nạn nhân chất độc da cam?

Một trong ba dự án nhân đạo của VFA là trợ giúp một trung tâm phục hồi cho trẻ em bị nhiễm chất độc màu da cam tại Đà Nẵng. Chúng tôi mong muốn chuyển tải thông tin về hậu quả của Chất độc màu da cam và về hoàn cảnh của những nạn nhân chất độc da cam. Trong mỗi ấn phẩm của tạp chí Viet Nam Kuerier đều có bài viết về chủ đề này. Chúng tôi in những bài báo quốc tế, kết quả nghiên cứu khoa học, ý kiến, tài liệu và những đóng góp cho thảo luận chính trị. Hai năm trước, chúng tôi đã thành lập một liên minh Châu Âu bao gồm những tổ chức Tây Âu đang hỗ trợ nạn nhân chất độc màu da cam, để những tổ chức này có thể tăng cường phối hợp và tham vấn lẫn nhau. Chúng tôi cử các phái đoàn tham dự các hội thảo liên quan và gặp gỡ các đại diện của Việt Nam khi họ đến châu Âu. Vào tháng tới, một hội thảo lớn sẽ được Liên Hiệp các Tổ chức Hữu nghị Việt Nam (VUFO) tổ chức tại thành phố Frankfurt, Đức và chúng tôi đã được ủy quyền để thay mặt VUFO tổ chức sự kiện này.

11. Ông có thể dịch thẳng từ tiếng Việt sang tiếng Đức được không? Mong ông chia sẻ thông tin về dịch giả Marianne Ngo.

Vốn tiếng Việt của tôi không đủ để giúp tôi dịch thẳng từ tiếng Việt sang tiếng Đức. Trong hai tập thơ của Chế Lan Viên và Nguyễn Đình Thi, tôi đã dịch với sự giúp đỡ của tác giả, thông qua chiếc cầu ngôn ngữ tiếng Pháp.  Đối với các tác phẩm văn xuôi, Marianne là cầu nối, vì chị ấy biết tiếng Việt và là người Đức. Hiện giờ Marianne là giáo viên, trước đó cô ấy là chuyên gia cao cấp về lập trình máy tính. Cô ấy đã học tiếng Việt từ rất lâu. Marianne thường dịch truyện của Lê Minh Khuê trước, sau đó chúng tôi thảo luận bản dịch rất kỹ với những người bạn Việt Nam và với tác giả. Sau đó tôi hiệu đính cho văn phong đạt được chuẩn mực của văn học Đức. Nhưng lúc này những vấn đề mới lại phát sinh, bởi một số cách diễn đạt trong tiếng Đức lại khác nghĩa với bản gốc tiếng Việt. Chúng tôi phải tìm kiếm giải pháp và đôi khi phải bổ sung chú thích. Trong quá trình dịch, Marianne sử dụng từ điển bách khoa toàn thư bằng tiếng Việt thay vì sử dụng từ điển Việt-Đức hoặc Việt-Anh.

12. Có điều gì ông muốn chia sẻ thêm với bạn đọc Việt Nam?

Mục tiêu lớn nhất của chúng tôi là giới thiệu bạn đọc Đức với văn hóa và văn học việt Nam. Chúng tôi rất biết ơn tất cả những người đã từng giúp chúng tôi tron g công việc này. Những hoạt động của chúng tôi là một phần trong công việc xây dựng niềm tin và sự cảm thông giữa con người với con người, và giữa các dân tộc với nhau. Điều này có thể đóng góp khiêm tốn trong việc đem lại và gìn giữ hòa bình trên thế giới, chống lại sự nghi ngờ và sự khinh miệt đối với những người nước ngoài và văn hóa nước ngoài.

Xin chân thành cảm ơn Giáo sư Giesenfeld về cuộc trò chuyện cởi mở và thẳng thắn này, và những tình cảm mà ông đã dành cho con người, đất nước và văn học Việt Nam. Xin chúc ông sức khỏe và tốt.

Nhà văn Lê Minh Khuê: Tôi gặp ông Giesenfeld vào đúng những ngày nhiều người nước ngoài bỏ chạy khỏi Việt Nam vì châu Á đang có dịch SARS. Người ta xao xác lo sợ. Thế mà người đàn ông tóc bạc cao dong dỏng với phong độ của một giáo sư đã đến Hà Nội điềm tĩnh đi lại trên phố, gặp gỡ người quen, trò chuyện như không có sự gì xảy ra. Điều đó gây ấn tượng rất tốt đẹp với tôi và những lần gặp sau, tình cảm kính trọng cảm phục ông càng lớn. Ông coi trọng con người, không chỉ là người Việt Nam đến xứ ông phiền nhiễu mà còn các sắc dân khác đang sống rất đông trên nước Đức. Ông không theo đạo Phật nhưng lối sống của Phật có trong ông tự nhiên, trong cái tình cảm yêu thương con người ấy. Ông có nhiều người bạn Việt Nam, và nhiều người đã mất như Nguyễn Đình Thi, Chế Lan Viên… nhưng khi nói về họ ông vẫn xúc động  như thể họ đang ngồi cạnh. Sau này tôi mới gặp Marianne Ngo, người đàn bà đẹp, cởi mở, tươi sáng. Hai ông bà có vẻ cùng sở thích và nhìn họ đi trên đường phố Hà Nội tôi thấy họ không lẫn với những người nước ngoài khác. Có lẽ họ không có cái vẻ xăm xoi thăm dò của phần đông người đến Việt Nam lần đầu, họ thân thiện, hồn nhiên. Đã mấy lần tôi ngắm họ đi dạo trên phố.

Hai ông bà không dồi dào tài chính. Họ có thể dành thời gian cho công việc kiếm tiền. Nhưng họ đã ngồi dịch văn học Việt Nam, một công việc thật nhiều rủi ro. Nhiều lần qua lại Việt Nam có công việc, ông bà đều gặp tôi tỉ mỉ hỏi những chi tiết chưa rõ trong bản tiếng Việt. Người Việt ngày hôm nay thường làm việc quấy quá cho xong, tôi đã rất dị ứng với điều đó và khi thấy cách làm việc của Marianne Ngo và ông Giesenfeld tôi ao ước sao cho dân tộc tôi có được lối sống  nghiêm túc và làm việc tỉ mỉ như người Đức. Tôi tin là bản dịch rất tuyệt, không  phải như các bản dịch từ tiếng Anh sang. Ông bà đã dồn nhiều công sức, thành thật yêu thích công việc họ làm và họ đã có được kết quả tốt. Số tiền thưởng 5000 euro họ dành hết cho việc quảng bá cuốn sách. Tôi chỉ còn biết cúi đầu khâm phục và cảm ơn hai ông bà.

Tôi là người rất hạnh phúc vì được gặp hai ông bà. Chỉ mong sao họ có sức khỏe tốt.