Trong văn học, trong nghệ thuật kiến trúc điêu khắc đình chùa miếu mạo, trong nghi lễ hội hè và cả trong cách trang trí nhà cửa, cách cắm hoa… đều có sự đăng đối, đối xứng, cân đối để tạo ra nét hài hòa theo kiểu phương Đông.

Từ một môn học trong nhà trường phong kiến theo lối cử tử, câu đối đã trở thành một thể loại văn học cổ là thể câu đối. Câu đối gồm hai vế hoặc hai đoạn đối nhau (đối ý, đối chữ, đối thanh) dùng để thử tài thông minh học giỏi, bày tỏ chí hướng, mừng nhau, phúng điếu nhau hoặc để treo ở đình chùa, miếu mạo. Câu đối phải cô đọng mới hay, câu đối thử tài phải cầu kỳ hiểm hóc khó đối thì mới thú. Các trạng nguyên tân khoa thường phải đối vế đối của vua trên sân rồng trước khi lĩnh áo mũ vua ban, các sứ thần thường phải đối khi qua quan ải và nhất là khi bệ kiến vua nước mình đến, chính là vì vậy.

Câu đối thể hiện tài trí, bản lĩnh của con người. Đó là vốn hiểu biết sâu rộng, sự thông minh nhanh trí, khẩu khí chí hướng của người đối. Về mặt này, chúng ta có quyền tự hào về dân tộc Việt Nam thông minh tài trí, ứng đối mau lẹ để bảo vệ quốc thể của mình qua pho câu đối - đi sứ. Không ai quên được vế đối đanh thép của Giang Văn Minh khi vua nhà Minh thử tài ông bằng một vế câu đối có ý khinh miệt dân ta:

Đồng trụ chí kim đài thượng lục (Cột đồng trụ đến nay rêu đã xanh).

Ông đã dõng dạc đối lại bằng một câu tràn đầy niềm kiêu hãnh về một dân tộc anh hùng:

Đằng giang tự cổ huyết do hồng (Sông Bạch Đằng từ xưa máu còn đỏ).

Còn Mạc Đĩnh Chi vì đối đáp giỏi, tài trí tuyệt vời nên đã được vua Nguyên phong là “Lưỡng quốc trạng nguyên”. Một lần bị mưa, đến yết kiến vua Nguyên chậm, viên quan coi cửa bắt ông phải đối được mới cho vào. Vế đối như sau:

Quá quan trì, quan quan bế, thỉnh quá khách quá quan (Qua cửa chậm, quan coi cửa đóng cửa, mời khách qua gặp quan coi cửa).

Vế ra có đến 4 chữ “quan” (lại là từ đồng âm) và 3 chữ “quá” thật là hiểm hóc và khó đối. Nhưng Mạc Đĩnh Chi đã ứng khẩu đọc luôn:

Xuất đối dị, đối đối nan, thỉnh tiên sinh tiên đối (Ra vế đối trước thì dễ, nhưng đối lại vế đối đó mới khó, xin nhường tiên sinh đối trước)

Viên quan coi cửa phục tài bèn mở cửa cho ông vào.

Còn có thể dẫn ra nhiều câu đối như vậy trong việc đi sứ cũng như trong sinh hoạt cung đình của các triều đại phong kiến nước ta. Nhưng ở đây chúng tôi muốn nói đến một đặc điểm khá nổi bật, có thể xem như là một xu hướng vận động của câu đối Việt Nam: đó là sự dân gian hóa, sự Việt hóa câu đối, trong đó các yếu tố Hán Việt và thuần Việt xen kẽ nhau, hoặc có trường hợp không còn yếu tố Hán Việt nữa, khiến cho khi đọc lên, câu đối mang sắc thái Việt Nam đậm đà và người ta không còn nghĩ đến nguồn gốc của nó là do Hán học từ Trung Quốc du nhập vào. Không chỉ câu đối của người bình dân được Việt hóa, mà câu đối của các nho sĩ phong kiến, quan lại, cho đến đấng chí tôn cũng như thế. Ông vua hay chữ Lê Thánh Tông trong ngày cuối năm đã ghé thăm và đề tặng bà chủ quán trầu nước đôi câu đối Tết hoàn toàn bằng tiếng mẹ đẻ:

Nếp giầu quen thói kình cơi,

          con cháu nương nhờ vì ấm

Việc nước ra tay chuyên bát,

          Bắc Nam đâu đấy lại hàng.

Còn câu đối Tết của “bà chúa thơ Nôm” thì dân gian biết bao và tuy còn đôi từ Hán - Việt nhưng ai cũng hiểu được:

Tối ba mươi khép cánh càn khôn,

          ních chặt lại kẻo ma vương

          bồng quỷ tới

Sáng mồng một lỏng then tạo hóa,

          mở toang ra cho thiếu nữ

          rước xuân vào.

Câu đối của Trạng Quỳnh thì vừa tinh nghịch, xấc xược vừa biến báo như thần và đó là những câu đối Việt Nam trăm phần trăm cả về ngôn ngữ, ý tứ và sắc thái:

Trời sinh ông Tú Cát/ Đất nứt

          con bọ hung

Miệng nhà sang có gang có thép/

          Đồ nhà khó vừa nhọ vừa thâm.

Là cháu chắt của Trạng Quỳnh sau này, Xiển Bột đã không hổ thẹn với tiền nhân. Trong vế đối của Xiển khi còn nhỏ, có cả tiếng chửi quan sướng miệng mà đối vẫn rất chỉnh:

Vế quan ra: Roi thất phân đánh

đít mẹ học trò

Vế Xiển đối: Lọng bát bông

che đầu cha quan lớn!

Nhưng nói đến sự Việt hóa của câu đối, không thể không nói đến cấu trúc tu từ của từ đồng âm khiến cho câu đối đọc lên nghe rất thú vị và dễ nhớ. Có khi là từ đồng âm thuần Việt:

Ruồi đậu mâm xôi đậu/ Kiến bò đĩa thịt bò

Nhưng thường là từ đồng âm với nghĩa Việt và Hán khác nhau:

Ô! Quạ tha gà/ Xà! Rắn bắt ngóe

Da trắng vỗ bì bạch/ Rừng sâu

mưa lâm thâm.

Cũng có khi trong câu đối có cả hai loại từ đồng âm nói trên mà tiêu biểu là vế ra của Đoàn Thị Điểm và vế đối của Trạng Quỳnh:

Cây xương rồng, trồng đất rắn,

          long vẫn hoàn long

(Vế ra có hai từ đồng âm: long: từ Hán nghĩa là rồng, từ thuần việt nghĩa là không chặt; rắn: từ thuần Việt vừa mang nghĩa con rắn, vừa mang nghĩa cứng)

Quả dưa chuột, tuột thẳng gang,

          thử chơi thì thử.

(Vế đối cũng có hai từ đồng âm: thử: từ Hán nghĩa là chuột, từ thuần Việt nghĩa là thử chơi; gang: từ thuần Việt vừa làgang tay, gang tấc, vừa là dưa gang).

Một nét Việt hóa nữa của câu đối là cấu trúc tu từ của từ đồng nghĩa trong câu đối. Có trường hợp là từ đồng nghĩa hoàn toàn - các cặp từ Việt và Hán đồng nghĩa với nhau:

Cha con thầy thuốc về làng,

          quảy một gánh hồi hương phụ tử.

Nhưng nhiều hơn là những từ đồng nghĩa không hoàn toàn, còn gọi là từ gần nghĩa, tức là những từ cùng nằm trong một trường ngữ nghĩa với nhau, tạo ra sự liên tưởng rất thú trong câu đối:

Kiến đậu cành cam, bò quấn quýt

Ngựa về làng bưởi, chạy lanh chanh.

 

Bà đồ Nứa đi võng tre,

đến khóm trúc thở dài hí hóp

Lên phố Mía, gặp cô hàng mật, cầm tay kẹo (kéo) lại hỏi thăm đường.

 

Trời mưa đất thịt trơn như mỡ,

giò (dò) đến hàng nem, chả muốn ăn

Gái tơ chỉ kén ngài quân tử.

Câu đối ta sử dụng tài tình vần lưng là loại vần đặc trưng Việt Nam và sự hòa thanh bằng - trắc nhịp nhàng, đọc lên nghe rất sướng:

Con cóc leo cây vọng cách,

nó rơi xuống cọc, nó cạch đến già

Chim công đi qua chùa Kênh,

          chim nghe tiếng cồng,

          chim kềnh cổ lại.

Lại có những câu đối sử dụng cả cấu trúc tu từ của từ đồng âm, từ đồng nghĩa, cả vần lưng và thanh điệu:

Con giai Văn Cốc, lên dốc bắn cò,

          đứng lăm le, cười khanh khách

Cô gái Bát Tràng, bán hàng

          thịt ếch, ngồi chầu chẫu,

          nói ương ương.

Tú Xương có đôi câu đối Tết mà người Việt Nam ta ai cũng nhớ:

Thịt mỡ, dưa hành, câu đối đỏ

Cây nêu, tràng pháo,

bánh chưng xanh.

Còn cụ Tam nguyên Yên Đổ thì đã từng cho dân làng biết bao câu đối. Có trường hợp không biết câu đối là của người xin chữ hay người cho chữ. Anh người làng nói: “Nay cháu kiếm một cơi giầu đến thưa với Cụ, xin Cụ đôi câu đối để thờ ông cháu”. Cụ Tam nguyên rung đùi đọc luôn:

Kiếm một cơi giầu thưa với Cụ

Xin đôi câu đối để thờ Ông!

Nhưng độc đáo nhất và cũng tài tình nhất là câu đối mà cả hai vế chỉ dùng có hai chữ, khi Nguyễn Khuyến còn là cậu học trò nhỏ. Đây là câu đối “dán chuồng lợn” để trả đũa anh trưởng tràng, vì vậy chỉ gồm hai chữ “trưởng tràng”:

Trưởng trưởng, tràng tràng,

          tràng trưởng trưởng

Tràng tràng, trưởng trưởng,

          trưởng tràng tràng.

(Nghĩa là: Lớn lớn, dài dài, dài lớn lớn

Dài dài, lớn lớn, lớn dài dài)

Câu đối dán chuồng lợn là để cầu cho lợn chóng lớn, thiết tưởng không còn câu nào hay hơn thế nữa, nhưng đã cho anh trưởng tràng một vố thật sâu cay, nhớ đời.

Dí dỏm và thông minh là những câu đối vui - những câu đối cực ngắn chỉ có thể tìm thấy trong văn học dân gian. Ngày xuân, hai ông đồ cùng nhắm rượu, đối văn. Ông đồ thôn Đông gắp một miếng chả nhai tóp tép rồi tung ra một vế đối:

Chả ngon!

Ông đồ thôn Đoài đang bí vì cái từ “chả” hai nghĩa ấy thì may quá từ gầm giường một con cóc nhảy ra, miệng cũng nhai tóp tép. Ông liền đối ngay:

Cóc sướng!

“Cóc” đối lại “chả” thật tuyệt vì nó cũng mang hai nghĩa như vậy. Ông thôn Đông chịu là giỏi, vờ cắn phải lưỡi và kêu lên:

Ái! (vừa là tiếng kêu, lại có nghĩa là yêu).

Tiếng kêu làm ông thôn Đoài giật mình, đánh rơi miếng thịt hoen bẩn chiếc quần sộp. Ông đối lại ngay:

Ố! (vừa có nghĩa là hoen ố, lại có nghĩa là ghét).

Thế là hòa cả làng. Người ra đã hóm, người đối cũng hay. Tài trí dân gian thật tuyệt vời.

Lại có cả vế đối trữ tình mà hàm chứa ý nghĩa sâu xa giữa vị hoàng tử và cô thôn nữ. Khi còn là một chàng trai, một hôm Lê Thánh Tông đi dạo trên bờ một con sông đào ở vùng Thanh Hóa và tình cờ gặp một cô gái đang vo gạo dưới sông. Mến cảnh, mến người và cảm hứng chợt đến, vị hoàng tử trẻ tuổi liền đọc vế đối:

Gạo trắng, nước trong, mến cảnh

          lại càng thêm mến cả…

Nhưng cô gái vẫn thản nhiên vo gạo cho đến khi xong đâu đấy mới ngoái lại và đọc lên vế đối của mình:

Cát lầm, gió bụi, lo đời đâu đấy

          hãy lo cho…

Lúc bấy giờ đang thời buổi loạn li, lời đối đầy ý nghĩa của cô gái đã nhắc khéo vị hoàng tử hãy lo việc lớn, đem sức trai mà cứu dân giúp nước. Nhưng ba dấu chấm lửng ở cuối vế ra lẫn vế đối lại tạo nên dư vị trữ tình ngọt ngào, gợi nhiều liên tưởng thú vị trong người nghe. Cũng là điều ít thấy trong câu đối xưa nay.

Thời cận đại và hiện đại lại xuất hiện câu đối… toán học chơi chữ Việt - Pháp. Đây là câu đối giữa bố vợ và con rể, đều là người có học, biết chữ Pháp. Ông bố vợ bắt được con ba ba, đem hầm lên để mời con rể, với điều kiện chàng rể phải đối được vế ra của ông:

Hầm ba ba đã chín.

Câu đối quả là hóc búa, vì “ba ba” là con ba ba, nhưng cũng là ba lần ba bằng chín (3x3=9). Chín vừa là tính từ (đã được hầm chín) lại vừa là số từ (9). Phải đối sao cũng có phép tính nhân với tích số mang hai nghĩa như vế ra.

Chàng rể đang bí, bỗng có chiếc xe bò chở cát đi qua. Anh ta mừng quá, vội xin đối:

Chở cát cát đầy xe.

Vế đối cũng rất thông minh và sáng tạo. “Cát cát” là hạt cát, nhưng tiếng Pháp, “cát” (quatre) là số 4, “cát cát” là 4x4=16. Tiếng Pháp, 16 là seize, đọc là xe, nên “xe” ở đây vừa là cái xe bò, vừa là số 16, tích số của phép nhân 4x4. Thật tài tình! Vế ra chơi chữ tiếng Việt, vế đối lại chơi chữ cả Việt - Pháp, và cả hai vế đều đối nhau bằng phép tính nhân rất chỉnh. Chàng rể được bố vợ thưởng cho một bữa nhậu ba ba túy lúy.

Trong nhà trường cũng có nhiều câu đối lí thú, nhiều vế ra hiểm hóc, kiểu như: Cụ giáo làm giáo cụ; Cán bộ đi bộ ra Bộ (“ra bộ” còn có nghĩa là “ra vẻ ta đây”),… Còn nhớ cậu học trò Đinh Thành Chương trường Chu Văn An, Hà Nội, cách đây hơn nửa thế kỷ, đã ra vế đối để thử tài thầy:

Giáo sư Lý dạy Hóa, hóa ra vô lý.

Và thầy Quốc Phong đã ung dung đối lại thật tuyệt vời, đầy hàm ý:

Đệ tử Chương làm văn, văn chẳng

          thành chương.

Nguồn Văn nghệ số 6+7+8/2018