“Đàn ruồi mới đến dĩ nhiên không biết nơi đây là thành phố. Chúng lạ lẫm hỏi dò các đồng loại cũ mặt. Vài ruồi cũ bảo cho chúng biết những luật lệ lạ hoắc ở nơi này. Không có sự nhường nhịn nào còn tồn tại ở chỗ muôn triệu ruồi chen vai thích cánh. Tất cả phải vào một trật tự mới có tên là sức mạnh...”.

Chua chát, tỉnh táo, dày vò và mai mỉa là ngôn ngữ trong “Ruồi và ruồi”, tác phẩm văn học thứ 14 của hoạ sĩ-nhà văn Đỗ Phấn, đồng thời cũng là hành trình của những con ruồi trong thế giới thực của nó - thế giới của những-con-ruồi-người.

Từ những vị trí được xem là cùng quẫn, cặn bã và rác rưởi, những con -ruồi -người như Liên – cô gái điếm xuất thân từ nông thôn, Hùng – chánh án hàng huyện tha hoá, đã chạy khỏi vùng quê, nơi họ không còn cách sống. Họ bước vào thành phố với nhiều quyết tâm, thủ đoạn, liều lĩnh  và may mắn sao những liều lĩnh, thủ đoạn, quyết tâm ấy đã cho họ một chỗ đứng mới, những quan hệ mới và cả cuộc sống mới mà biết bao người-ruồi khác hằng mơ ước: giàu sang và thành đạt. Thế nhưng, giữa thế giới mới ấy, họ vẫn phải trả giá về quá khứ của mình: tâm tư không bao giờ thanh thản.

Mượn ruồi để nói về người. Mượn cuộc di cư của ruồi từ bãi rác này đến bãi rác nọ để so sánh với cuộc di dân từ chốn mưu sinh này đến chốn mưu sinh khác là một so sánh nhiều cay đắng và mất mát của Đỗ Phấn. Ngay cả tựa đề cuốn sách: “Ruồi là ruồi” cũng là một xác lập hiển nhiên, không trốn chạy. Thật dễ để thấy thành phố muôn đời là miếng ăn ngon và những kẻ kiếm tìm món ngon không phải ai cũng tinh tế và “sạch sẽ”. Những thị dân đúng nghĩa luôn cảm thấy buồn bực, phiền lòng vì những khách không mời, ngày một ngày hai đã xoá dần nét tinh hoa, sang cả của “phố cũ”, trộn lẫn vào đó những mảnh vụn vô ý và cố ý từ gốc gác rách nát của mình. Trong cuộc đấu tranh sống còn, trong kế hoạch mưu sinh với hằng hà sa số thủ đoạn lọc lừa, những người-ruồi có thể trở nên “một thứ thị dân phiền toái xoay sở giao tiếp theo phong cách của người thành phố này”. Tuy nhiên, chính những “thị dân nửa mùa” này lại kết luận rằng “Thứ thanh lịch ứng xử mà có vẻ như người thành phố này lấy làm tự hào thực ra cũng nhiều giả dối và cạm bẫy...”. Và họ giữ lại một mảnh kỷ niệm, một mảnh ký ức về gốc gác quê hương bản quán, một mảnh để nhắc lại cuộc sống tha hương không thể xoá bỏ của mình – Như để khẳng định với chính họ: Quê nhà mãi mãi là quê nhà. Đi vì mưu sinh, vì không thể không đi chứ làm người thành phố giả dối lắm! Điêu ngoa lắm!

“Thành phố luôn là nơi người ta làm cũ mình đi nhanh nhất. Bằng cách đổi mới. Những mối quan hệ được thay mới. Những công việc nhắm đến lựa chọn không ngừng. Chẳng ngạc nhiên gì khi một thày giáo bỗng xuất hiện với tư cách doanh nhân. Càng không ngạc nhiên với hoa hậu nội y vừa mới hôm nào còn quanh quẩn mò ốc ao làng. Vài nghệ sĩ thành đạt hôm qua bất ngờ trở thành bất tài gian dối hôm nay khi ai đó phát hiện ra việc cầm nhầm tác phẩm của người khác. Những khu nhà tập thể mới xây xong đã ì xèo lắp thêm lồng sắt chống trộm trông rất cũ mặt. Ngay cả những phần cơ thể Chúa sinh ra cũng không hẳn được hoàn toàn theo ý Chúa”...

Giống như những tác phẩm trước của anh – Con mắt rỗng; Gần như là sống; Dằng dặc dòng sông mưa... Ruồi là ruồi được viết với giọng văn kìm nén mọi u uẩn nhưng lại phơi ra mọi ngóc ngách nỗi buồn. Buồn vì nỗi phải đứng nhìn, phải đi bên cạnh, phải vào bên trong, phải chen chúc đắm chìm trong những rối rắm cuộc sống, trong những ham muốn xác thịt bình thường và tầm thường, trong bài toán cơm áo gạo tiền, danh vọng, sự nghiệp... của nhiều người và thấy mình trong đó, phiền muộn và bất lực. Vì không thể thay đổi. Vì chính mình là một nhân tố trong dòng chảy mỗi ngày một quặn réo, mỗi ngày một cuốn xô...

Tinh tế đến từng chi tiết, Ruồi và ruồi dễ đem lại cho những-con-ruồi-xứ-khác cảm giác oán giận nhưng thán phục vì sự chính xác của chữ, của cảm xúc. Nó cũng sẽ đem lại cái nhìn trách móc, ghét bỏ của những-con-ruồi-thị-dân-mới vì đã nói quá rõ tính ruồi trong mỗi con người. Chưa kể đến tính sĩ diện, điều dối lừa ti tiện mà ruồi và người đều có đủ: “Có rất nhiều ruồi ở thành phố nhưng chưa bao giờ chúng tụ lại thành đám đông. Hoàn toàn mất đi phẩm chất bầy đàn đáng quí đã giúp chúng tồn tại hàng triệu năm trên trái đất. Bầy ruồi phải tuyệt đối giấu kín xuất xứ của mình để trà trộn vào với nhau. Không nói ra nhưng chúng đều biết rất rõ về nhau...”.

Cuối cùng là cảm giác mệt mỏi hết sức khi nhận ra mình là một phần trong xã hội ruồi. Bởi ước vọng đổi đời, nhu cầu tha phương cầu thực đâu chỉ dành cho những kẻ nhập cư khốn khổ?

(Nguồn: Văn nghệ số 20/2014)