Không một chút cách tân trong hình thức, cũng chẳng quá chăm chút gọt giũa trong câu chữ như làm thơ, tựa dòng ký ức tự chảy, Nguyễn Thị Ngọc Hà xót xa, ngậm ngùi kể lại những phận người mà có lẽ phần lớn đó là người quen thân, là bạn bè của chị. Trong những trắc trở, éo le, rủi ro, bất hạnh của các nhân vật hình như ít nhiều có phần của họ và chị. Lắng vào tôi những tiếng thở dài, những nỗi buồn tủi rất sâu cùng bao khát khao hy vọng thầm kín của một phụ nữ đa cảm đa đoan.

Nhân vật chủ yếu của chị trong tập truyện ngắn đầu tay này là phụ nữ. Phần lớn họ đều xinh đẹp, tốt tính nhưng thật oái oăm, không mấy người may mắn hạnh phúc. Quan niệm Ở hiền gặp lành hình như không đúng ở đây; xã hội hỗn tạp, quanh co và cái ác, cái xấu tồn tại nhiều hơn, lâu hơn chúng ta tưởng. Tính lưu manh, vô liêm sỉ của con người ẩn giấu trong lắm hình hài, nhiều khuôn mặt và nhan nhản mọi nơi, mọi lúc. Vì nó, bởi nó mà không ít phụ nữ phải gánh chịu những bi kịch tăm tối trong cuộc đời. Trong một xã hội mà cái ác còn trơ tráo hoành hành thì người phụ nữ còn bị chà đạp, hắt hủi, lợi dụng dẫn đến cơ cực, tủi nhục. Giải phóng phụ nữ chính là xóa bỏ cái ác, cái xấu, sự giả dối mà trước hết là trong tình yêu và hôn nhân. Phải chăng, đấy chính là thông điệp lớn nhất, quan trọng nhất mà Nguyễn Thị Ngọc Hà muốn gửi đến xã hội từ những câu chuyện mang nhiều cảm xúc của mình.

Mô típ: người đẹp, người tốt bị kẻ xấu, kẻ ác lừa dối, chèn ép, lợi dụng dẫn đến mất mát, thiệt thòi sau đó can đảm vượt qua làm lại cuộc đời được lặp lại trong khá nhiều câu chuyện. Mô típ ấy cũ, rất cũ nhưng tại sao đọc truyện ngắn của chị ta không cảm thấy nhàm chán, nhợt nhạt. Theo tôi, tác giả đã mang được vào từng câu chuyện những từng trải, chiêm nghiệm về đời sống của mình với tình cảm nồng hậu và trách nhiệm đáng tin cậy. Chữ tâm kia mới bằng ba chữ tài là thế. Truyện của chị không lạ, không mới nhưng chân thật, ấm áp. Cái giọng thủ thỉ, nhỏ nhẹ đầy nữ tính không tạo ra những ào ạt xoáy xiết nhưng là những rưng rưng, xa xót sẽ sàng như mưa dầm thấm lâu vậy.

Bằng tâm cảm như thế ta chia sẻ với Xoan trong truyện Ông Lễ. Thân phận của một phụ nữ nông thôn trong chiến tranh, sau chiến tranh có nhiều điều đáng nói. Xoan cân đối và xinh đẹp nhất trong đám con gái của xã. Đôi mắt đen tròn của cô lúc nào cũng như có nụ cười đang ú tim trong đó... Mẫn, chồng cô thì vội được có Xoan, vội cưới, vội ra chiến trường. Chênh vênh những tháng năm vời vợi xa chồng, khi sự khao khát ái ân của một thiếu phụ trẻ đang tràn trề sinh lực. Cuộc sống là những chuỗi ngày kìm nén nối tiếp nhau. Chiến tranh kết thúc, may mắn hơn bao vọng phu không hóa đá khác là chồng được trở về  nhưng hạnh phúc của Xoan cũng mong manh và ngắn ngủi làm sao. Chồng cô lại một ngày một yếu. Cái mảnh đạn nằm ở góc phổi trái không để anh sống bình yên. Mẫn ra đi, để lại cuộc sống nhiều bấp bênh, thấp thỏm, bất an trong một xã hội còn nhiều gian trá, móc ngoặc, tham nhũng, bất công.

Đau đớn thay phận đàn bà, cảm thán của Tố Như trong Truyện Kiều vẫn còn nhức nhối đến hôm nay bởi cuộc đời vẫn còn không ít phụ nữ bị lừa dối, lạm dụng, làm nhục như Sương trong truyện ngắn Người tình, Huệ trong Ranh giới, Nụ trong Nơi đất lở, Hoài trong Một miền cúc. Đối lập với vẻ đẹp về thân thể và phẩm hạnh của người phụ nữ là sự lợi dụng, chà đạp không tiếc thương của kẻ xấu xa. Cuộc sống của Sương với chồng êm ả quá đỗi, chưa khi nào giận nhau quá một ngày chỉ là bức màn đẹp che đậy hành vi thiếu minh bạch, trung thực của người mình đầu gối tay ấp. Chồng Sương bấy lâu nay đã chung sống với một người phụ nữ khác. Sau cuộc hôn nhân tan vỡ nhiều năm, Sương gặp Dũng và đã yêu người đàn ông ấy như máu thịt. Tưởng Dũng sẽ bù đắp được những mất mát, thiệt thòi trong dĩ vãng của Sương, nào ngờ đúng vào thời điểm cô hy vọng gặt hái nhiều hạnh phúc nhất thì màn kịch dối lừa lại bị lộ ra: người tình cũng là một gã Sở Khanh hiện đại, anh ta đã có vợ con sống ở miền Nam. Trong đớn đau thất vọng của người phụ nữ cả tin, hình ảnh của kẻ bội tình, dối trá hiện ra cũng chẳng sang trọng gì mà đầy thảm hại: Dũng hôm nay thật xa lạ với nàng, anh hoàn toàn khác với người đàn ông đã yêu như máu thịt. Anh, là ai đó đang bị lạc trong mắt nàng hôm nay. Anh đần thộn lúng túng đến khổ sở. Bà chủ trong truyện ngắn Tiếng hú cũng thế, đầy cô đơn, dằn vặt, khổ đau khi chồng bị ma quỷ đánh tráo mất người đàn ông mình từng yêu và đứa con duy nhất bỏ tất cả để chạy theo đồng tiền. Cuộc đời của Huệ cũng mặn chát nước mắt hờn tủi. Chồng ở tù, thất nghiệp, gia cảnh khốn khó, cô phải tìm đến quán karaoke xin làm việc. Nào ngờ, đó là một động mại dâm và mụ Tú Bà thời đại mới đã tìm mọi cách để kiếm tiền trên nhan sắc của những cô gái đẹp như Huệ. Và, cô bị lừa dối, bị chiếm đoạt, dù chỉ một lần. Lòng trong trắng thủy chung của Huệ bị tổn thương, cô tự thú với chồng bên song sắt nhà tù: Tôi đã có tội với anh. Một lần làm điếm hay nhiều lần làm điếm thì có khác gì nhau. Chua chát quá! Nụ, cô giáo viên mầm non còn bi đát nhục nhã hơn, khi chồng bị chết vì tai nạn bất ngờ trong chuyến chở hàng thực phẩm lâm sản từ miền ngược về Hà Nội cho kịp bán Tết, phải chịu góa bụa khi còn trẻ đẹp. Chủ tịch xã, chú của Lập người đang yêu Nụ bây giờ đã mấy lần ép nài cô quan hệ tình dục với hắn. Bị chối từ, chống trả hắn tìm cách chèn ép, trả thù: không đề nghị bổ nhiệm chức hiệu trưởng Trường mầm non cho cô, miếng mồi mà hắn đưa ra dụ Nụ trước đó và cố tình làm sai lệch hồ sơ nhà đất để Nụ không được nhận phần đền bù ở mặt tiền đường cái. Chúng ta gặp không ít sự đểu cáng như thế trong truyện ngắn Nguyễn Thị Ngọc Hà. Nó báo động sự tha hóa, xuống cấp mau chóng của đạo đức xã hội, vì tiền, vì gái đẹp người ta dám liều lĩnh làm tất cả mọi điều tệ hại miễn thỏa mãn dục vọng của mình. Và, như một hệ quả tất yếu những người phụ nữ bé mọn, yếu đuối trở thành nạn nhân đầu tiên, đông đảo nhất trong cái xã hội lộn xộn, bê tha, rác rưởi, chà đạp lên luân thường đạo lý này. Căm giận bao nhiêu những kẻ như Lân ta càng thương xót bấy nhiêu cảnh ngộ của mẹ con Hoài. Hoài từng phải làm vợ của một kẻ chẳng ra gì, sau đó do ngộ nhận lại lấy Lân một người có nước da không phải của đàn ông... trên khuôn mặt trơn truột ấy, nàng chẳng lưu lại được gì. Người ấy, không bao giờ con để ý tới, hơn một lần Hoài nói với mẹ thế nhưng cuối cùng cô và con gái cũng về ngôi biệt thự của gia đình Lân ở phố trong vai trò nàng dâu. Dù cô đã cố yên phận làm vợ như một sự trả ơn người mình khó gần nhưng bi kịch lại xảy ra. Lần này thì đau đớn, thảm thê, nhục nhã hơn vì bố dượng Lân đã hiếp Lộc, con gái riêng của Hoài, khi cháu mới chớm tuổi 11. Hoài định tìm đến cái chết để giải thoát mình khỏi cuộc sống nhiều tởm lợm thối tha này, may sao tiếng gọi mẹ của Lộc đã thức tỉnh cô tìm ra lối thoát đúng: đưa con trở về làng Trầm của mình.

Nhà thơ Nguyễn Thị Ngọc Hà

Truyện Một mình và gió và Đầm ma cho ta một hình dung nhiều chiều về chiến tranh. Đây là chuyện chiến tranh sau chiến tranh. Có những tình yêu đẹp không đi tới hôn nhân vì chiến tranh như của Lâm Hạ - Trần Việt. Tiếc nuối, xót xa bao nhiêu càng trân trọng, quý yêu  bấy nhiêu những vầng sáng, khoảng ấm do nhân vật Lâm Hạ - Trần Việt mang lại. Việt, dù rất yêu Lâm Hạ nhưng đã trốn chạy tình yêu đó vì anh bị một mảnh đạn xuyên qua hố chậu phải... mất khả năng đàn ông. Biết không thể mang hạnh phúc lại cho em... Anh đã trốn chạy chính mình... Trốn chạy em..., Việt nói. Lâm Hạ sau rất nhiều thắc thỏm chờ đợi phải lấy Chung, bạn học thời cấp 3, hai người thành vợ chồng dễ dàng như người ta hái một bông hoa không gai, lại đúng tầm tay với. Đấy cũng là một cuộc hôn nhân chỉ có nghĩa không có tình, một bi kịch lặng lẽ trong cuộc đời Lâm Hạ. Tuy nhiên, Lâm Hạ cũng đã được đắp bù  trước ứng xử cao cả của Việt: Anh mãi mãi yêu em. Hãy nói với chồng em, cho anh được làm cha đỡ đầu của bé Hậu nhé. Hy vọng có ngày hai thằng anh được gặp nhau. Đầm ma chính là sự ám ảnh chiến tranh – cái bi kịch lớn nhất của nhân loại, của dân tộc. Nếu nói truyện ngắn này viết cho đề tài chất độc da cam là chưa đủ. Nó lên án cái ác tồn tại trong con người, cái ác hiện hình trong những dải sương trắng của chất dioxin do máy bay Mỹ rải xuống những cánh rừng nhiệt đới Việt Nam trong chiến tranh, cái ác để lại dấu tích trong chú Đoàn, từng đi bộ đội do bị nhiễm chất độc hóa học nên mới 60 tuổi mà trông như ông lão ngoài 70, người khô đét gầy guộc, cái ác tồn tại trong các đứa con của chú Đoàn, cái Tính thiếu hai ngón chân út, cái Toán hai chân không có xương, đứa con trai thứ ba quái thai chết ngay lúc mới sinh. Vì mang tiếng con gái của một người lính bị nhiễm chất dioxin nên cái Tính dù mới 24 tuổi đầu, tròn lẳn chắc nịch, dáng người cân đối, đôi mắt đen tròn, mái tóc đen dày phải lấy Tắc, một người đã có vợ con, hơn Tính hàng chục tuổi làm nghề mổ lợn. Những dị biến tai họa nhức nhối như thế giáng xuống gia đình chú Đoàn đâu phải do Đầm ma sinh ra. Những linh hồn, nếu có, lẫn khuất trong đầm nơi có con chuồn chuồn ớt đậu trên ngọn cọng cỏ nước rất thanh bình êm ả này không phải là tội đồ. Chính con người sinh ra chiến tranh, làm ra chất dioxin đã gây ra những hiểm họa đó. Đầm ma sẽ có thêm những vong hồn què quặt, quái dị như con trai út của chú Đoàn. Bên Đầm ma sẽ có thêm những phận người thấm đẫm nước mắt như cái Tính, cái Toán.

Cũng như tác giả ta muốn khóc cho những phận người bé mọn mong manh, những khổ đau chồng chất lên bao số kiếp hẩm hiu, những gì gì ta không phân định nổi. Cũng là lẽ thường thôi, khi ta yêu thương và hy vọng cuộc sống này, xã hội này ngày càng tươi đẹp, trong sáng hơn. Cái ác, cái xấu không thể, không được lấn át, chà đạp lên cái thiện, cái tốt.

Bắt đầu từ Đầm ma, ta hy vọng vào một Nguyễn Thị Ngọc Hà truyện ngắn như nhà văn Ma Văn Kháng nhận xét : Hà là người có khả năng, có duyên với truyện ngắn. Bằng một giọng kể dung dị, các tình tiết như ta vẫn gặp đâu đó trong cuộc sống đã qua mà vẫn có sức lôi cuốn. Đó là điều ta có thể tin sau khi đọc Đầm ma và toàn tập, gồm mười một truyện ngắn này của nhà thơ.