Nhà thơ Hữu Thỉnh 

Kính thưa các vị khách quý,

Thưa Hội nghị.

Thế là, sau một thời gian chuẩn bị với không ít bận rộn và hào hứng, hôm nay Hội nghị Viết văn Trẻ toàn quốc lần thứ VIII chính thức khai mạc. Chọn Tuyên Quang làm địa chỉ cho cuộc gặp gỡ đáng nhớ này, chúng tôi muốn diễn đàn Hội nghị là nơi bày tỏ tình cảm và trách nhiệm của các cây bút trẻ tiếp tục một cách xứng đáng truyền thống lịch sử vẻ vang của cách mạng và kháng chiến. Thay mặt Ban chấp hành Hội Nhà văn Việt Nam, tôi nồng nhiệt chào mừng đại biểu các cây bút trẻ từ các vùng miền trong cả nước và gồm nhiều dân tộc anh em đã về dự Hội nghị. Xin trân trọng chào mừng và cám ơn các vị khách quý, các nhà văn lớp trước đem tin yêu và quý trọng đến với các tài năng văn học trẻ của đất nước.

Qua hơn nửa thế kỷ hoạt động, mỗi kỳ Hội nghị Viết văn trẻ do Hội Nhà văn Việt Nam tổ chức lại trở thành một cuộc hò hẹn thú vị, ghi dấu một lớp nhà văn mới lại đến với văn học. Trong lần gặp gỡ này, tôi muốn mở đầu câu chuyện của chúng ta bằng một vài câu hỏi làm quen. Câu thứ nhất:

- Những người viết văn trẻ, bạn từ đâu đến?

- Chúng tôi đến từ miền của tài năng.

- Đúng quá, xin chào các sứ giả đến từ miền của tài năng.

Nếu như các Hội nghị lần trước, phần đông đại biểu mới có một chùm thơ, một vài truyện ngắn in trên các báo thì điều rất đáng mừng của Hội nghị lần này, một phần ba số đại biểu đã có những tập sách riêng, nhiều bạn đã có tới 2, 3 đầu sách. Và hơn nữa, số giải thưởng văn học mà các bạn đem về Hội nghị này nhiều hơn bất cứ hội nghị nào trước đó. Số lượng các cây bút trẻ làm lý luận phê bình và dịch thuật văn học cũng đông đảo hơn hẳn các Hội nghị lần trước. Như vậy có thể nói các bạn đã bước qua giai đoạn xuất hiện. Kế tiếp sau đây là giai đoạn định hình. Miêu tả chặng đường vừa qua, có thể diễn đạt qua ba nhận xét sau đây về tác phẩm của các bạn trẻ.

- Nhiều đầy tràn nhưng còn ít sâu lắng.

- Dàn đồng ca khá mạnh nhưng còn ít những giọng lĩnh xướng vang xa.

- Thêu thùa cho cá nhân thì khéo, may cắt cho thiên hạ còn ít dụng công.

Đó là những đặc điểm thường thấy trong giai đoạn xuất phát. Giờ đây, các bạn đã từ giã giai đoạn xuất phát để bước hẳn lên cuộc hành trình mới mà nhiệm vụ quan trọng nhất là định hình, là khẳng định. Nếu hôm qua, bạn chỉ cần năng khiếu thôi là đủ, thì trên chặng đường mới này, năng khiếu phải trở thành tài năng. Nếu hôm qua bạn chỉ cần đam mê là đủ, thì hôm nay đam mê phải trở thành bản lĩnh.  Nếu hôm qua bạn chỉ cần bản năng thôi là đủ, thì hôm nay bạn sẽ thấy viết văn là công việc tự giác hoàn toàn. Nếu hôm qua bạn bảo viết văn cũng thường thôi thì hôm nay bạn sẽ cảm thấy, càng ngày càng cảm thấy viết văn là vô cùng khó. Về chuyện này, tôi muốn mời bạn tham khảo lời bàn sau đây của Lưu Hiệp, một nhà phê bình văn học uyên bác của Trung Hoa cách chúng ta 1626 năm về trước. Lưu Hiệp nói: Làm thơ nếu thấy là khó thì cái dễ sẽ tới, còn xem là dễ thì cái khó đến ngay (Văn tâm điêu long, thiên minh thư).

 Xem thế đủ biết, để đi được dài, được lâu bền trên cuộc độc hành vất vả này, bạn phải chăm lo cho sức khoẻ tài năng của bạn ghê lắm. Sức khoẻ của tài năng còn có một tên gọi khác, đó là vốn sống, một tổng thể hiểu biết, trải nghiệm, dấn thân và dâng hiến tận cùng mà nguồn bổ dưỡng vô tận chính là đời sống. Thoát ly đời sống thì ngay cả thiên tài cũng có nguy thơ thui chột.

Văn chương là cái biển chứa tài năng không biết thế nào cho đủ. Mà cái quy luật hưởng thụ văn chương mới thật ngược đời. Càng nhiều tài năng người ta càng thấy thiếu. Mỗi khi có một tài năng mới xuất hiện thì nó lại kích thích người ta đi tìm một tài năng mới khác. Đó là bản chất của quy luật bổ sung. Vì thế nên bao nhiêu sắc thái, bao nhiêu cung bậc tài năng đều tìm thấy chỗ đứng của mình. Một nền văn học trưởng thành là một nền văn học cộng sinh những tài năng khác nhau: Đó là lý do, là mục đích của Hội nghị này. Chúng tôi biết có một số bạn băn khoăn là có những nhà văn lớp trước còn dè dặt trước lối viết của lớp trẻ, chưa đánh giá đúng mức công hiến của họ, thậm chí có bạn lo ngại có người muốn áp đặt, gò gẫm lớp trẻ phải viết theo khuôn thước của lớp trước. Nếu quả có lo lắng như vậy, thì hôm nay, tại đây, chúng tôi muốn nói rằng, đó là những lo lắng không có căn cứ, vì Hội Nhà văn Việt Nam không bao giờ chủ trương như vậy. Các bạn hãy tự tin vươn lên thành những tài năng văn học không ai thay thế được. Hội Nhà văn Việt Nam rất hoan nghênh và ủng hộ về điều đó. Một nền văn học được làm giàu bởi tài năng của các thế hệ, đó là sự đòi hỏi của cuộc sống và nhu cầu nội sinh của văn học. Từ một cách nhìn như thế, chúng ta thấy mọi sự đố kỵ, ganh ghét kéo chân nhau là sự buồn cười thảm hại. Vấn đề là mỗi người phải trở thành một chủ thể, độc đáo, duy nhất, một lĩnh xướng tài hoa của dấu ấn cá nhân. Chỉ như thế, bạn mới có thể sớm tách khỏi dàn đồng ca vui vẻ. Đây là một câu chuyện nghiêm túc và vô cùng cấp bách nhằm nâng cao tính chuyên nghiệp của văn học ta.

Vậy lý do nào đưa đến cuộc hội tụ tài năng trẻ, và những ai muốn trở thành tài năng trẻ hôm nay? Trả lời câu hỏi này, không có gì xác đáng hơn là trích một câu trong Nghị quyết 23 của Bộ chính trị khoá X. Nghị quyết viết: "Tài năng là vốn quý của dân tộc. Chăm sóc và giúp đỡ tài năng phát triển là trách nhiệm của toàn xã hội". Như vậy có thể thấy cuộc sống đang mở đường và bảo trợ cho tài năng phát triển. Tuy vậy, về phần mình, cứ cho là tư tưởng trên được thấu triệt và thực thi tuyệt vời đến đâu chăng nữa thì vẫn không thể thay thế cho nỗ lực chủ quan của mỗi cá nhân. Tài năng là Trời cho nên Trời cũng có thể lấy đi bất cứ lúc nào. Bảo hiểm cho tài năng chính là thái độ sống đúng đắn, một tình yêu rộng lớn không bao giờ mỏi mệt.

Thưa các bạn, câu chuyện của chúng ta xin tiếp tục bằng câu hỏi thứ 2:

- Các bạn viết văn trẻ, các bạn từ đâu đến?

- Chúng tôi đến từ tương lai.

- Đúng quá, các bạn là đại diện cho nền văn học tương lai. Nhưng trước khi tiến thẳng lên tương lai, xin các bạn hãy dành thời gian trò chuyện một chút với hiện tại. Mà cái hiện tại này mới cụ thể làm sao, có thể cảm thấy bằng làn da, bằng hơi thở, từng ngày từng giờ, một hiện tại vừa nhẵn nhụi vừa xù xì, có nụ cười và có nước mắt, quấn quýt, bấu bện đến không thể gỡ ra được. Mà xem chừng bạn cũng đang còn quyến luyến rất nhiều với cái hiện tại này. Nó làm nên yêu ghét, khổ đau, phấn khích, bồng bột, đắm say, khiến bạn không biết khâu cất vào cái túi tám gang mười gang nào cho yên, nên quyết định cầm bút. Và vì cầm bút mà các bạn cho người ta thấy các bạn đang lo âu, đang thao thức ra sao trước biết bao thuận cảnh và nghịch cảnh. Trong lúc đắm say, các bạn quên là các bạn đang làm công việc tự bộc lộ, tự vẽ chân dung của mình. Và lúc này đây bức chân dung đó mang dáng vẻ một người đang sốt ruột. Các bạn muốn cuộc đời phải nhanh lên, phải phẳng phiu, phải ngăn nắp đâu vào đấy, nghĩa là nó phải hiện ra đúng với hình dung và mong muốn của bạn. Nhưng cuộc đời nó cứ vận hành theo cái quy luật riêng của nó, nó tỏ ra đủng đỉnh trước sự sốt ruột của bạn, và chỉ chịu nhích lên phía trước khi tất cả chúng ta đều đấu tay vào cùng đẩy cỗ xe cuộc sống. Lý do đơn giản, nếu không đấu tay vào thì không tìm được ai là người lái con tàu đưa bạn đến tương lai. Thưa các bạn, tôi đã chọn câu chuyện dài dòng để nói đến một vấn đề không bao giờ cũ của văn học: Nâng cao tính tích cực xã hội của nhà văn.

Và sau đây, là câu hỏi thứ ba:

- Các bạn viết văn trẻ, các bạn từ đâu tới?

- Chúng tôi đến từ nền văn học trên mười đầu ngón tay.

- Ôi, nền văn học gì mà phải đấu cả mười đầu ngón tay vào như thế.

- Máy tính, vật tuỳ thân của những người viết trẻ.

- Hiểu rồi, các bạn muốn nói đến một nền văn học hiện đại, giao diện với toàn thế giới. Thế thì quý hoá quá, chúng ta khao khát được đồng hành với nhân loại từ lâu. Nhưng tò mò muốn hỏi, các bạn sẽ gửi thông điệp gì cho nhân loại từ địa chỉ Việt Nam? Và trong khi trò chuyện với nhân loại, các bạn có bỏ quên số phận của một bộ phận nhân loại đang đau đáu gửi đá và gửi máu ra biển đảo, hay không? Các bạn có nói đến những ác mộng, những cơn mê sảng, đau đớn tột cùng cả thể xác và tinh thần của các nạn nhân chất độc da cam hay không? Và các bạn có cho cư dân mạng biết có những phút tủi phận của các cô giáo nhỡ nhàng  tình duyên sau nhiều năm dạy học đơn chiếc ở vùng cao hay không? Tất cả những câu chuyện bằng xương bằng thịt ấy có làm tổn hại đến tính sang trọng của văn học mười đầu ngón tay hay không? Nhân câu chuyện này, tôi muốn nhắc bạn là nơi ta họp đây rất gần với ngôi nhà cũ của Lan Khai và mỏ than Tràng Đà, nơi ông lấy chất liệu để viết cuốn tiểu thuyết Lầm than nổi tiếng. Năm 1935, theo dõi ý kiến của nhà văn Pháp rất nổi tiếng lúc bấy giờ là André Ghide phát biểu trong một Hội nghị quốc tế rằng "Ngày nay vấn đề cốt yếu là tạo ra một nhân loại mới", Lan Khai đáp lại như sau: "Tôi muốn nói khác. Ngày nay vấn đề cốt yếu của chúng ta là tạo ra cuộc đời tương lai cho một lớp người Việt Nam mới, bằng những khả năng của dân tộc." Thay vì nói nhân loại chung chung, Lan Khai nói  con người Việt Nam cụ thể, và nói đến con người, trước hết phải tạo ra cuộc sống cho con người. Một quan niệm như vậy về mối quan hệ giữa dân tộc và nhân loại đáng để chúng ta cùng suy nghĩ.

Chúng tôi biết vừa qua các bạn rất quan tâm đến hiện đại hoá nền văn học của chúng ta, đi đứng, nói năng, lập ý lập ngôn nhất nhất đều muốn chứng tỏ danh tính của công dân thế kỷ 21. Đúng quá, các bạn mà không quan tâm đến yêu cầu hiện đại hoá thì đổ trách nhiệm đó cho ai? Nhưng thế nào là hiện đại? Xin các bạn tham khảo lời di huấn sau đây của Tagor:

- Bất cứ tính hiện đại nào cũng không tuỳ thuộc vào thời gian mà tuỳ thuộc vào khí chất.

Khí chất, đó là tinh hoa. Thời gian có thể vượt qua tất cả, kể cả chính nó, trừ tinh hoa. Xem thế thì không phải bất cứ cái gì đến trước đều bị gán ghép oan uổng là lạc hậu, cũ kỹ; ngược lại cũng không phải bất cứ cái gì đến sau đều được phỉnh nịnh là hiện đại. Do đó, quá trình hiện đại hoá văn học phải gắn liền với quá trình nhân đạo hoá đời sống và văn hoá hoá tâm hồn. Như thế trong chiếc vi tính xách tay kia, ngoài phần cứng, phần mềm còn cần có một bộ phận mềm hơn, đó là một tâm hồn. Mà hình như chiếc máy tính của nhân loại lúc này cũng đang lắm vấn đề mà người ta đang tìm cách chữa, đó là bệnh vô cảm, bệnh sao chép, mô phỏng giản đơn. Nói đến hiện đại thì thói quen thường thấy là liếc mắt sang Phương Tây. Tiếp thu Phương Tây là rất cần thiết, nhưng cần đọc kỹ Hướng dẫn sử dụng trước khi dùng. Là bởi vì đã có nhiều thứ của Phương Tây trở nên quá đát từ lâu. Và cũng đừng quên rằng, Phương Tây cũng khổ sở vì quá nhiều sự quái gở do nó tạo ra và họ đi tìm thuốc chữa từ Phương Đông. Để cho những cố gắng hiện đại hoá nền văn học không trở thành công việc đánh bùn sang ao, các bạn đừng chỉ lo sự phán xét của tương lai mà bỏ quên những câu thần chú của quá khứ, một quá khứ không bao giờ đứng yên mà luôn luôn sống động, không ngừng tiếp sức cho hiện tại và tương lai. Một trong những câu thần chú của quá khứ mà tôi muốn nhắc lại ở đây hôm nay đó là lối sống tình nghĩa của người Việt Nam. Nhà văn Hoàng Ngọc Hiến đã bình luận rất hay về lối sống tình nghĩa như sau: Một khi bị rỗng ruột tình nghĩa thì... mọi học thuyết khoa học xã hội, nhân văn, dù hệ thống lý luận có kiên cố nguy nga đến đâu đi nữa cũng chỉ là những  cái  vỏ màu mè, hão huyền, những bong bóng có thể vỡ tan bất cứ lúc nào!!" Lối sống tình nghĩa là đạo lý, là căn cước dân tộc, căn cước văn hoá quan trọng nhất trong hệ thống giá trị của Việt Nam. Hoá ra, mọi khát vọng hiện đại hoá văn học chỉ thực sự có nghĩa khi nó được phóng lên từ bệ phóng dân tộc.

 Nhìn lại chặng đường vừa qua, thấy có một cách nghĩ sai lầm, cho rằng và đã tốn bao mồ hôi để tỏ rằng, hiện đại hoá văn học là hiện đại hoá về hình thức.

Tuyệt đối hoá hình thức, tách rời hình thức ra khỏi chỉnh thể văn học chẳng khác nào đập vỡ chiếc cốc pha lê, biến nó thành những mảnh vụn mà tác dụng duy nhất chỉ có thể là sát thương văn hoá và nhiễm trùng văn học.

Lại cũng đã thấy có một cách nghĩ khác, cho rằng viết khó hiểu mới sang trọng, dẫn đến tình trạng văn học đang mất dần công chúng. Tìm lời giải sáng sủa vấn đề này, xin các bạn lắng nghe câu thần chú của quá khứ đến từ Tagore. Tagore nói:

- Trò chơi chỉ là trò chơi khi có người chơi nó.

Vậy thì viết văn mà không có người hiểu văn nữa, làm thơ mà không còn người hiểu thơ nữa, thì văn thơ lập tức biến mất, trở thành con vật tàng hình đang kêu khóc thảm thiết ở đâu đó.

Hướng tới công chúng, sao cho mỗi tác phẩm là một thông điệp nồng nàn với đời sống, thắm thiết niềm tin yêu con người, đó là lẽ phải thông thường của văn học và cũng là khát vọng cầm bút của chúng ta.

Thưa các bạn.

Bằng tác phẩm của mình, các bạn đã chính thức bước lên những bậc thềm đầu tiên của ngôi đền văn học. Điều đó nói rằng, tài năng của các bạn không còn là của riêng các bạn nữa, nó đã thuộc về một cái gì rộng lớn hơn, cao vọng hơn. Cuộc sống, sự nghiệp, công chúng đang chờ đợi các bạn. Mọi sự chỉ là mới bắt đầu. Tất cả đang ở trước tầm tay. Chúc các bạn thành công.

Hà Nội 7/9/2011

Hữu Thỉnh