Không ngừng khám phá vẻ đẹp văn chương

Vốn là giáo viên trung học phổ thông ở quê hương Quảng Ngãi, Trần Hoài Anh đã không ngừng học tập vươn lên, bảo vệ thành công luận án tiến sĩ hạng xuất sắc tại Viện Văn học ở Hà Nội. Hiện nay anh là giảng viên ngữ vănTrường Đại học Văn hoá TP Hồ Chí Minh, vừa được Nhà nước phong học hàm phó giáo sư gần như cùng lúc với tin vui anh nhận giải thưởng Hội Nhà văn TP Hồ Chí Minh.

Từ trải nghiệm hành trình không dễ dàng của mình, Trần Hoài Anh tâm sự trong tham luận tại một hội nghị nhà văn trẻ: “Sự chọn lựa của văn chương là sự chọn lựa của định mệnh. Song không phải vì văn chương là định mệnh rồi ngồi đó trông chờ định mệnh sẽ mang đến cho ta tác phẩm. Định mệnh của văn chương là định mệnh của sáng tạo, của lao động. Đó là định mệnh của sự dấn thân, tận hiến, tự đốt cháy mình để làm nên tác phẩm” (Đội ngũ viết văn trẻ TP Hồ Chí Minh tiềm năng và triển vọng).

Dấn thân hết mình, Trần Hoài Anh đầy khát vọng học, đọc, tìm tòi, khám phá cái hay cái đẹp tiềm ẩn sau những trang văn. Anh lao động một cách cật lực, nghiêm túc với ước muốn chia sẻ vẻ đẹp sáng tạo ngôn từ cho những tâm hồn tri âm. Trong lời thưa mở đầu tác phẩm Đi tìm ẩn ngữ văn chương, anh cũng đã viết: “Văn chương, tự bao đời luôn là hành trình của khám phá và sáng tạo. Đó là một hành trình đi tìm cái mới, lạ trong hiện thực để trả lời những vấn đề cuộc sống đặt ra.Vì vậy, trong sáng tạo văn chương, việc khát khao đi tìm cái mới là một phẩm tính của người cầm bút, nó hoàn toàn xa lạ với lối viết theo khuôn mẫu được lập trình sẵn, không quan tâm đến cá tính sáng tạo của người nghệ sĩ. Bởi, theo Nam Cao “Văn chương không cần đến người thợ khéo tay, làm theo một kiểu mẫu đưa cho: Văn chương chỉ dung nạp những người biết đào sâu, biết tìm tòi, khơi những nguồn chưa ai khơi, sáng tạo những cái gì chưa có…” (Đời thừa - Nam Cao). Công việc của người viết lý luận phê bình, phải chăng cũng là hành trình sáng tạo, kiếm tìm cái mới để tạo nên sự kết nối tri âm từ nhà văn đến người đọc qua những thông điệp ẩn chứa trong tác phẩm”.

Ngoài những công trình in chung, tập Đi tìm ẩn ngữ văn chương là tác phẩm in riêng thứ 5 của Trần Hoài Anh trong vòng 8 năm qua.Tác phẩm nào cũng dày dặn từ 300 trang đến hơn 450 trang in. Mở đầu bằng chuyên luận cũng là luận án tiến sĩ Lý luận - phê bình văn học ở đô thị miền Nam 1954-1975 xuất bản năm 2009, Trần Hoài Anh đã miệt mài nghiên cứu và lần lượt công bố 4 tập tiểu luận - phê bình: Thơ - Quan niệm và Cảm nhận (2010), Văn học nhìn từ văn hoá (2012), Văn hoá- văn chương & hành trình sáng tạo (2014), Đi tìm ẩn ngữ văn chương (2017). Một cách chân thành, anh sẻ chia về công việc chuyên môn của mình: “Hiểu một con người đã khó. Hiểu văn chương của họ lại càng khó hơn. Vì vậy, trong hành trình đi tìm ẩn ngữ các tác phẩm văn chương, người viết không có tham vọng sẽ giải mã tất cả những gì nhà văn nói đến trong tác phẩm mà chỉ mong những “khám phá” của mình có thể chạm đến một phần nào chân lý nghệ thuật và chân lý đời sống được nhà văn gởi gắm trong tác phẩm”.

Phát hiện cái mới và nặng lòng với những giá trị bị phai mờ

Tác phẩm Đi tìm ẩn ngữ văn chương của Trần Hoài Anh được chia làm 4 phần: Lý luận - phê bình văn học miền Nam (1954-1975): Di sản văn chương dân tộc; Lý luận - phê bình văn học thời kỳ Đổi mới: Từ một góc nhìn; Về một số hiện tượng thơ Việt Nam hiện đại; Về một số hiện tượng văn xuôi Việt Nam đương đại.

Trong ba phần sau cho thấy Trần Hoài Anh khá cập nhật đời sống văn chương từ thời kỳ Đổi mới bắt đầu năm 1986 đến nay, cả về phương diện lý thuyết lẫn sáng tạo tác phẩm. Đó là thành tựu lý luận - phê bình từ việc tự do tiếp nhận lý thuyết phương Tây. Đó là hằng số văn hoá của tinh thần yêu nước. Đó là quy luật tất yếu của thị trường văn học và văn học thị trường. Đó là dấu ấn tâm thức hiện sinh trong thơ và văn xuôi thời kỳ Đổi mới. Đó là sự phát triển của thơ trẻ TP Hồ Chí Minh từ năm 2000 đến nay…

Nếu như trong các tập sách trước Trần Hoài Anh đã từng có những bài nghiên cứu về tác phẩm của Hàn Mặc Tử, Chế Lan Viên, Tế Hanh, Yến Lan, Lê Đạt, Văn Cao, Vũ Bằng,… thì trong Đi tìm ẩn ngữ văn chương anh tiếp tục đi sâu khám phá vẻ đẹp tác phẩm của một số tác giả kinh điển khác: Cảm thức Đông phương trong thơ Bích Khê, Tâm thức lưu đày và nỗi nhớ cố hương trong thơ xuân Nguyễn Bính, Cảm thức hiện sinh trong thơ Xuân Diệu trước 1945, Cảm thức xuân trong thơ Hoàng Cầm.

Đồng thời, nếu các công trình trước Trần Hoài Anh từng tập trung nghiên cứu một số tác giả, tác phẩm văn học các thế hệ sau như: Bùi Giáng, Nguyên Ngọc, Nguyễn Khoa Điềm, Thanh Thảo, Phạm Thiên Thư, Nhật Chiêu, Ly Hoàng Ly… thì trong Đi tìm ẩn ngữ văn chươnganh lại tiếp tục viết về Lê Văn Thảo, Lâm Thị Mỹ Dạ, Trúc Thông, Hoàng Vũ Thuật, Nguyễn Hoa, Phan Hoàng, Trầm Hương, Bích Ngân, Nguyễn Xuân Hoàng, Nguyễn Hữu Hồng Minh,… Trong bài viết Lâm Thị Mỹ Dạ và sự ám ảnhvề cái đẹp tâm thức, anh viết đầy thăng hoa: “Thân phận con người thì hư ảo và mong manh như sương khói mù khơi. Nhưng tình yêu của con người nếu biết nuôi dưỡng, tôn thờ sẽ là một giá trị hằng số của cái đẹp hiện sinh, góp phần nối dài ý nghĩa về sự hiện hữu vốn rất hữu hạn của kiếp người. Sự tận hiến trong tình yêu bao giờ cũng là một hằng số của cái đẹp trong cuộc sống và trong thơ. Và đây cũng là một sự ám ảnh về cái đẹp của tâm thức hiện sinh trong thơ Lâm Thị Mỹ Dạ: Ước gì/ Anh là dòng sông/ Cho em soi thấy mình như trời cao rộng// Ước gì/ Anh là dòng sông/ Để tận cùng anh em gặp chính mình (Tôi thấy mình - Lâm Thị Mỹ Dạ)”.

Đặc biệt, trong Đi tìm ẩn ngữ văn chương, Trần Hoài Anh còn dành một chương quan trọng cho đề tài chủ lực mà anh theo đuổi khi mới bước vào con đường nghiên cứu: Lý luận - phê bình văn học miền Nam (1954-1975): Di sản văn chương dân tộc. Một khách cách quan và khoa học, anh đã công phu khảo sát, khám phá, nhìn nhận lại tổng thể những giá trị mà một thời bị đánh giá thiên lệch. Cùng với khuynh hướng lý luận phê bình văn học ảnh hưởng tư tưởng Mác-xít với những cây bút tiêu biểu như Vũ Hạnh, Lữ Phương, Nguyễn Trọng Văn, Trần Triệu Luật, Nguyễn Nguyên, Lê Nguyên Trung, Nguyễn Khắc Vỹ, Vân Trang… thì ở miền Nam trước năm 1975 còn có những khuynh hướng chịu ảnh hưởng phương Tây về phê bình giáo khoa, phân tâm học, hiện sinh. Và theo nhận xét của Trần Hoài Anh: “Việc phân chia các văn nhóm với những quan điểm tư tưởng khác nhau trong nhìn nhận các hiện tượng văn nghệ là cơ sở tạo nên sự đa phức của các khuynh hướng lý luận phê bình văn nghệ ở miền Nam. Sự phân hoá này không chỉ thể hiện ở các tờ báo của những văn nhóm khác nhau mà ngay trong một tờ báo cũng có sự phân hoá ấy, bởi “tư tưởng chính trị của những cây viết chính có khi trái ngược nhau” (Nguyễn Văn Trung). Và đây cũng là nguyên nhân tạo nên sự đa phức trong nền lý luận phê bình văn nghệ ở miền Nam trước 1975” (Đặc điểm và những khuynh hướng chủ yếu của lý luận- phê bình văn nghệ ở miền Nam trước 1975).

Với hướng nghiên cứu này, PGS.TS Trần Hoài Anh đã đóng góp quan trọng trong việc sưu tra, cung cấp tư liệu cho sinh viên ngữ văn và giới khoa học xã hội khi tìm hiểu về đời sống văn học ở đô thị miền Nam mà có lúc rơi vào quên lãng. Đánh giá về nỗ lực của Trần Hoài Anh, nhà lý luận phê bình Phương Lựu từng viết rằng: “Không kể hoàn cảnh và điều kiện có nhiều thuận lợi là vốn sinh trưởng, học hành và công tác suốt ở miền Nam từ trước năm 1975 cho mãi đến nay, nhưng càng quan trọng hơn tác giả là người có phẩm chất và tư duy của người nghiên cứu khoa học, mà biểu hiện trước tiên là đã dày công làm chủ một khối tư liệu đồ sộ - chỉ riêng mặt này đã rất đáng quý- trên cơ sở đó đã triển khai phân tích, khái quát đánh giá một cách toàn diện và khách quan để đi đến những kết quả khả quan”.

Nguồn Văn nghệ số 12/2018