Nhà thơ Phạm Quốc Ca (thứ 2 từ trái sang) trên đoàn chủ tịch cuộc hội thảo (ảnh: Trần Quốc Toàn)

KHÔNG ÍT BÀI THƠ CHƯA HAY

                                                                             Nhà thơ Phạm Quốc Ca

Thơ thiếu nhi gồm hai bộ phận: 1.Thơ người lớn viết cho thiếu nhi và 2.Thơ do thiếu nhi viết. Do khuôn khổ thời gian có hạn của một tham luận, tôi xin bàn đôi điều về “thơ cho trẻ thơ”, nghĩa là thơ người lớn viết cho lứa tuổi mầm non.

Sáng tác cho trẻ thơ là một công việc đầy hạnh phúc nhưng cũng không ít khó khăn. Trong nền văn học Việt Nam hiện đại nhiều nhà thơ bền lòng với công việc này và đã có những đóng góp đáng trân trọng như: Huy Cận, Phạm Hổ, Võ Quảng, Định Hải, Xuân Quỳnh, Thanh Hào, Đặng Hấn, Nguyễn Hoàng Sơn… Một số nhà thơ khác mặc dù không chọn đề tài này làm công việc cả đời nhưng đã có những bài thơ hay. Nhiều tác phẩm cho trẻ thơ đã được chọn in trong sách giáo khoa, trong các tuyển tập thơ thiếu nhi, được phổ nhạc thành các bài hát được các thế hệ trẻ thơ yêu thích, góp phần hình thành và bồi dưỡng thế giới tinh thần của các em.

Tuy nhiên, đọc kỹ các tập thơ thiếu nhi chúng tôi thấy vẫn còn không ít bài thơ chưa hay, trẻ thơ không thể yêu thích. Ngay ở một số bài thơ khá hay vẫn còn có chỗ để bàn. Xin đi vào hai vấn đề theo tôi là cơ bản nhất làm hạn chế sức hấp dẫn của thơ cho trẻ thơ. Một là “Thơ cho trẻ thơ và vấn đề giáo dục luân lý, đạo đức” và hai là “Phương thức trữ tình nhập vai trong thơ viết cho trẻ thơ”.

1. Thơ cho trẻ thơ và vấn đề giáo dục luân lý, đạo đức

Giáo dục luân lý, đạo đức qua thơ đã có truyền thống hàng ngàn năm với quan điểm Nho giáo “văn dĩ tải đạo”, “thi ngôn chí”. Lý luận văn học trước “Đổi mới” suốt mấy chục năm đề cao chức năng giáo dục của văn chương. Đối tượng hướng tới của văn học viết cho thiếu nhi cũng là đối tượng của giáo dục. Những điều đó đã hình thành trong người làm thơ tâm thế “kép”. Nhà thơ Võ Quảng đã nói lên tâm lý sáng tạo phổ biến: “Người viết cho thiếu nhi là một nhà văn nhưng đồng thời cũng là một nhà giáo muốn các em trở nên tốt đẹp. Quan điểm sư phạm và văn học viết cho thiếu nhi là hai anh em sinh đôi” ( Giáo trình văn học trẻ em, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2009, trang 39).

Nhưng vấn đề cần quan tâm không kém là những nội dung giáo dục phải được hòa tan vào thế giới hình tượng như mật ong hòa tan trong rượu chứ không phải là thuốc nhét vào quả chuối mà các bà mẹ hay làm khi chữa bệnh cho con. Từ xưa Lê Quy Đôn đã bàn rất chí lí: “Thơ mạch kỵ thẳng, ý kỵ lộ”. Tiếc thay, trong nhiều trường hợp sáng tác tâm thế nhà giáo đã lấn át tâm thế nhà thơ khiến nội dung giáo dục luân lý, đạo đức được nói thẳng một cách thiếu nghệ thuật. Biểu hiện cụ thể thì nhiều nhưng chỉ xin dẫn ra đây một vài bài thơ đã được đưa vào sách giáo khoa. Bài thơ Đàn gà con có những hình ảnh ngộ nghĩnh, rất được trẻ em yêu thích:

Mười quả trứng tròn,

Mẹ gà ấp ủ,

Mười chú gà con

Hôm nay ra đủ;

Lòng trắng lòng đỏ,

Thành mỏ, thành chân,

Cái mỏ tí hon

Cái chân bé xíu,

Lông vàng mát dịu,

Mắt đen sáng ngời,

Ơi chú gà ơi!

Ta yêu chú lắm.

Nhưng đây mới là một nửa bài thơ. Nửa còn lại không được hay như vậy. Đặc biệt là khổ kết:

Là gà của bé,

Chú nhớ đừng quên,

Ăn khỏe, lớn khỏe

Đẻ rõ nhiều lên.

Thật tiếc cho bài thơ dễ thương đến thế lại có cái kết thực dụng, phản mỹ cảm.(Đó là chưa kể lỗi dùng từ: chú thì làm sao mà đẻ được?).

Bài thơ Mời vào cũng đã được đưa vào sách giáo khoa. Bài thơ ngộ nghĩnh, vui tươi nhằm giáo dục ý thức cảnh giác với kẻ xấu:

- Cốc! Cốc! Cốc!

- Ai gọi đó?

      …

- Nếu là Thỏ

Cho xem tai

     …

- Nếu là Nai

Cho xem gạc

              …

- Nếu là Vạc

Cho xem chân…

Bài thơ kết thúc bằng ý thơ mời Gió vào nhà và rủ gió:

Đi khắp miền

Làm việc tốt.

Cái kết này vừa lạc mạch khỏi tứ thơ, vừa có hại cho thi tính.

Văn hào L.Tônxtôi còn là nhà giáo dục vĩ đại. Ông không chỉ sáng tác nhiều tác phẩm cho thiếu nhi mà còn dịch văn học nước ngoài về đề tài này. Khi dịch truyện ngụ ngôn của Êdôp ông đã bỏ tất cả các đoạn kết có tính chất giáo huấn. Viết đến đây tôi chợt nhớ mãi một chuyện vui. Bố con nhà nọ ngồi chơi với nhau. Cậu bé hỏi: “Bố ơi! Vì sao trên đầu bố lại có những sợi tóc bạc?”. Ông bố trả lời: “ Vì con hư đấy! Cứ mỗi lần con không ngoan là tóc bố lại bạc đi một sợi”. Cậu bé chợt reo lên: “Thế thì con đã hiểu vì sao tóc bà nội lại bạc trắng cả đầu như vậy!”. Ông bố bị hố to vì đã gò sự sống tự nhiên vào đạo đức, cứ nhăm nhăm dạy đạo đức trong mọi trường hợp.

2. Phương thức trữ tình “nhập vai” trong thơ cho trẻ thơ

Nhà thơ Hồ Chí Minh đã viết những câu thơ giản dị mà đẹp như chân lý:

Trẻ thơ như búp trên cành

Biết ăn ngủ, biết học hành là ngoan

Tôi cứ nghĩ thơ cho trẻ thơ phải là thơ hợp với thiên tính tự nhiên của trẻ. Có nhiều phương thức trữ tình nhưng trong thơ viết cho trẻ thơ phương thức “nhập vai” vẫn là hiệu quả nhất. Nhà thơ phải dùng tưởng tượng sáng tạo để nhập vai, cảm nhận thiên nhiên và cuộc sống con người bằng con mắt hồn nhiên của trẻ thơ. Nếu không làm được điều này người làm thơ sẽ rơi vào trạng huống mà đồng nghiệp hay nói vui là ông này cưa sừng làm nghé!. Trường hợp đáng tiếc nữa cũng sẽ xảy ra là lẫn thơ người lớn vào thơ cho trẻ thơ. Thí dụ thì nhiều nhưng xin dẫn ra đây bài thơ Con chim chiền chiện  cũng đã được đưa vào giáo khoa. Bài thơ có những câu tuyệt hay:

Bay cao, cao vút

Chim biến mất rồi,

Chỉ còn tiếng hót

Làm xanh da trời…

Thật tiếc là bên cạnh đó lại có những câu không một chút trẻ thơ:

- Chim ơi, chim nói

Chuyện chi, chuyện chi?

Lòng vui bối rối

Đời vui đến thì.

- Con chim chiền chiện

Hồn xanh quê nhà

Sáng nay lại hót

Tưng bừng lòng ta.

Những câu thơ ấy làm xuất hiện câu hỏi nơi người tiếp nhận: bài này tác giả viết cho trẻ thơ hay viết cho chính ông?

Mỗi lứa tuổi có cách cảm nhận cuộc sống khác nhau. Để nhập vai nhà thơ phải huy động ký ức tuổi thơ và tưởng tượng sáng tạo. Là người lớn nhiều khi ta đã quên trẻ thơ suy nghĩ, cảm xúc như thế nào. Vì vậy phải hết sức tinh tế khi muốn thể hiện chất thơ của sự ngây thơ con trẻ. Không tinh tế ở chỗ này người làm thơ sẽ biến sự ngây thơ thành ngớ ngẩn. Tác giả bài Trăng cuả bé đã viết:

Thức dậy bé ngơ ngác

Vội chạy đi tìm trăng

Trăng trốn đâu kỹ thế

Để sân trời bỏ không?

Trẻ thơ có thể ngơ ngác tự hỏi trăng trốn ở đâu khi trời sáng nhưng vội chạy đi tìm trăng thì đứa bé này phải nói là bất thường!

Một trong những đắc điểm tâm lý của trẻ thơ là cảm nhận cuộc sống một cách hồn nhiên, cụ thể, cảm tính. Không lưu ý đặc điểm này, một số nhà thơ đã gò ép tự nhiên vào cái khung cứng nhắc của tứ thơ chủ quan. Có thể dẫn ra đây một số ví dụ. Bài thơ Hoa xoan, hoa đào gồm bốn câu như sau:

- Sao hoa xoan, hoa đào

Không nở cùng một lúc?

- Hoa chia nhau trực mùa

Như các con trực lớp.

Sứ mệnh của hoa là làm đẹp. Nhiệm vụ trực lớp chủ yếu là làm vệ sinh nơi học. Với thủ pháp so sánh cái đẹp đã bị quy về tinh thần trách nhiệm, không tránh khỏi khô khan, khiên cưỡng.

Bài thơ Giếng than cấu tứ theo kiểu tương đồng, tương đồng hai sự vật giếng than và giếng nước. Thật ra, ngoài đặc điểm cùng có chiều sâu nên cùng được gọi là giếng, giữa giếng than và giếng nước không có gì tương đồng. Nói đến giếng than là nghĩ đến vất vả, lam lũ, thậm chí nguy hiểm. Ý muốn giáo dục trẻ thơ tình yêu lao động đã dẫn đến việc thơ mộng hóa giếng than một cách khiên cưỡng:

Ơ ngọn đèn lò

Đi vào giếng than

Ngỡ ông trăng vàng

Bơi trong giếng nước.

Bài thơ Gửi chú ở Trường Sa nói lên tình cảm thương yêu của cả nhà đến người lính đảo. Ông gửi cân thuốc lào, bà gửi bột chanh và hai cân đường trắng, mẹ gửi hạt cải, hạt dền. Còn các cháu của chú thì:

Đăng, Tuấn, Long cuống lên

Đồng thanh và nhất trí

Gửi chú cậu cóc bé

Tha hồ Trường Sa mưa.

Đọc thơ ta không khỏi phì cười. Từ suy nghĩ chủ quan: trẻ thơ là ngây thơ, nghĩ đến câu đồng dao Con cóc là cậu ông trời, cóc kêu trời sẽ mưa, tác giả đã biến ba đứa trẻ thành những kẻ thần kinh có vấn đề.

Trong bài thơ Giàn gấc tác giả đã viết:

Trái gấc xinh xinh

Chín vàng nắng đỏ

Bao nhiêu mặt trời

Ngủ say trong đó.

Bài thơ được viết với bút pháp hiện thực chứ không phải bút pháp huyền ảo. Bằng con mắt hồn nhiên, cụ thể, cảm tính trẻ thơ luôn thấy quả gấc bé hơn mặt trời. Thật khó chấp nhận ý thơ nói có nhiều mặt trời ngủ trong quả gấc.

Còn nhiều điều cần bàn khác nhưng thời gian dành cho tham luận có hạn tôi xin dành lại dịp khác. Điều mong muốn của trẻ thơ và người đọc thơ nói chung là hãy đem đến cho các em những tác phẩm khơi gợi akhả năng cảm nhận cuộc sống bằng mỹ cảm, đem đến cho các em cái hay, cái đẹp giàu nhân tính. Trách nhiệm của các nhà thơ thật nặng nề nhưng cũng đầy hạnh phúc.

                                                                               Đà Lạt, 08 -  5 – 2012

Nhà văn Khôi Vũ (Nguyễn Thái Hải) (ảnh: Trần Quốc Toàn)

ĐOẠN GIỮA "CUNG" VÀ "CẦU" CỦA VĂN HỌC CHO THIẾU NHI

Nhà văn Khôi Vũ (Nguyễn Thái Hải)

Thuở bé, ngoài sách giáo khoa, tôi còn tìm đọc khá nhiều các loại sách khác như: Sách phiêu lưu mạo hiểm, sách khoa học kỹ thuật ứng dụng, sách khám phá thế giới, sách truyện, truyện tranh, vv... Trên báo chí dành cho thiếu nhi ở miền Nam thì là những truyện ngắn, những bài thơ in trên các tờ bán nguyệt san Tuổi Hoa, báo Tuổi Xanh, Thiếu Nhi, Thằng Bờm... của các nhà văn, nhà thơ và chính các cây bút là sinh viên, học sinh... Từ việc đọc sách, tôi tiếp nhận được khá nhiều kiến thức, bài học đạo đức và lòng ham mê... viết!

Bây giờ, có điều kiện tiếp cận nhiều với các em thiếu nhi qua các hoạt động với nhà trường, với các nhà thiếu nhi..., tôi thấy việc đọc sách của các em có phần ít đi. Nhưng với những em còn say mê đọc sách, thì các cuốn sách mà các em tìm đọc vẫn có nội dung không khác gì lắm so với tuổi nhỏ của thế hệ tôi. Vẫn là khoa học kỹ thuật, khám phá, truyện phiêu lưu, truyện sinh hoạt của thiếu nhi...

Đáp ứng được đủ nhu cầu đọc sách của các em với các nội dung phong phú, đa dạng, phải có sự góp sức của nhiều người lớn trong nhiều lĩnh vực khác nhau.

***

Riêng trong lĩnh vực văn học, nội dung sách có rất nhiều loại: truyện cổ tích, giả tưởng, truyện trinh thám, phiêu lưu, truyện sinh hoạt thường ngày, truyện loài vật được nhân hóa, thơ... Các nhà văn nhà thơ, những tác giả của các loại sách khác nhau ấy, không phải ai cũng viết được tất cả. Riêng tôi, từ những truyện đầu tiên viết ra và được in vào năm 17, 18 tuổi, tôi chỉ "thuộc" loại viết về sinh hoạt của thiếu nhi trong gia đình, làng xóm, trường lớp... Từ ấy đến nay, với gần trăm truyện ngắn, hơn hai mươi cuốn sách viết cho thiếu nhi, tôi vẫn chọn nhân vật là chính các em, không gian chủ yếu vẫn là gia đình và học đường. Có điều, bên cạnh những nội dung tạm gọi là "tình cảm", thỉnh thoảng, tôi cũng chọn nội dung có chút trinh thám hay hài hước, hoặc truyện loài vật để thay đổi "khẩu vị" cho chính mình và cho các em.

"Dòng truyện" cho thiếu nhi mà tôi bền bỉ theo đuổi, có những thời điểm không được ưu tiên lắm - chẳng hạn như mấy năm gần đây người ta hô hào nhiều về việc viết truyện giả tưởng cho kịp bước với các nhà văn viết cho thiếu nhi phương Tây. Cũng tốt thôi! Nhưng tôi thấy truyện sinh hoạt với các nhân vật tuổi nhỏ gần gũi với các em, mang hình bóng của chính các em, vẫn "sống" và chưa lúc nào có dấu hiệu bị suy giảm đến nguy cơ biến mất. Vì vậy, tôi yên tâm với phần việc nhỏ nhoi của mình, coi đó là đóng góp của mình vào cái chung với những "dòng truyện" khác mà các nhà văn khác viết giỏi hơn mình.

***

Văn học cho thiếu nhi, qua những gì tôi ghi nhận được như trên, thực tế là thời nào cũng có "cầu" và có "cung". "Cầu" có thể cao hay thấp. "Cung" cũng tương tự thế tùy thời gian, không gian và cả lịch sử.

Vậy thì còn băn khoăn, vướng mắc gì mà cứ lâu lâu, mọi người lại nhắc đến nào là "chưa có tác phẩm hay cho thiếu nhi", nào là "các em chưa được đáp ứng đủ nhu cầu đọc sách báo văn học", vv...? Rồi sau đó là tổ chức hội nghị, hội thảo để tìm lời giải đáp. Chẳng hạn như hội thảo hôm nay. Có, vẫn còn vướng, vẫn còn chưa thông đấy!

Xin được nhắc lại ý kiến của tôi trong một lần trao đổi cũng về văn học cho thiếu nhi ở một trại sáng tác do Hội Nhà văn tổ chức năm 2006 tại Quảng Bá, Hà Nội. Khi ấy tôi có cho rằng những trang văn học cho thiếu nhi trên tuần báo Văn Nghệ của Hội nhà văn không có, hoặc có rất ít tác dụng.  Những trang này được tổ chức lúc nào? Đó là vào dịp kỷ niệm ngày quốc tế thiếu nhi 1.6 dương lịch, vào dịp tết trung thu rằm tháng tám âm lịch, vào dịp tết cổ truyền... Thế là "xuân thu nhị kỳ" chứ còn gì nữa! Ai là tác giả của những truyện ngắn, bài thơ in ở đây? Là các nhà văn, nhà thơ viết cho thiếu nhi, thỉnh thoảng là của chính các em học sinh. Cuối cùng, ai đọc những trang này? Học sinh thì không mua báo Văn Nghệ (hoặc có mua thì rất rất ít), trong khi đó các nhà văn thì hầu như chỉ liếc mắt qua những nhan đề truyện, thơ, tên tác giả, ít ai đọc nội dung. Hội nhà văn có bao nhiêu hội viên viết cho thiếu nhi? Tôi chưa thấy ai thống kê nhưng cứ theo những tên tuổi mà tôi biết, thì con số tuy không nhiều nhưng cũng không phải là ít đâu, đến hàng trăm! Nếu mỗi người chỉ viết một truyện ngắn hay một bài thơ cho thiếu nhi trong một năm, thì số trang báo của tuần báo Văn Nghệ cũng không đủ chỗ để in hết!

"Cung" là để đáp ứng cho "cầu", nhưng khâu trung gian để đưa "cung" đến với 'cầu" đến nay vẫn còn quá mỏng. Ngoài những trang thiếu nhi quá ít ỏi trên tuần báo Văn Nghệ, những sáng tác cho thiếu nhi còn có thể in ở đâu? Những tập truyện dài có vẻ yên tâm hơn vì được các nhà xuất bản chuyên như Kim Đồng, Trẻ TP HCM hoặc một số nhà xuất bản khác có tổ chức mảng sách thiếu nhi nhận in ấn (Dĩ nhiên cũng không phải dễ dàng mà qua được khâu biên tập và nhất là khâu tính toán kinh tế của các nhà xuất bản). Tập truyện ngắn cho thiếu nhi cũng có chút đất đứng tuy không được ưu tiên bằng truyện dài. Riêng tập thơ thì thật hãn hữu!

Ngoài các nhà xuất bản, trong cả nước cũng có một hệ thống báo chí có trang dành cho sáng tác truyện ngắn và thơ cho thiếu nhi. Nhưng từ báo Hoa học trò, Thiếu niên Tiền Phong ở trung ương, rồi Văn học & Tuổi Trẻ của NXB Giáo Dục, cho đến báo Khăn Quàng Đỏ, Nhi Đồng ở TP HCM, đều là những tờ báo, tạp chí có nội dung phục vụ hoạt động đoàn thể là chính, mảng sáng tác văn học chỉ là "phần mềm". Vậy thử tính xem trên những trang báo này, có được bao nhiêu nhà văn giới thiệu được sáng tác mới của mình? Hỏi tức là đã trả lời.

***

Khi sáng tác của mình không (hoặc khó) có nơi đăng tải, những nhà văn viết cho thiếu nhi dù tâm huyết đến đâu thì ít nhiều cũng sẽ bị khựng lại, thậm chí nản lòng. Những ai quen viết truyện dài còn có cơ may "nuôi bền ý chí", nhưng thời gian để viết và sửa chữa hoàn chỉnh được một truyện dài khoảng hơn 100 trang in cho các em đọc, đâu phải tính bằng tháng! Đó là chưa nói đến việc liên hệ với nhà xuất bản để được họ nhận in và phát hành cho cũng không hề dễ dàng.

Phần những nhà văn quen viết truyện ngắn và thơ, phải nói ngay là rất gian nan trong việc công bố tác phẩm. Cuối cùng chỉ còn lại những nhà văn thật tâm huyết, cứ viết như một nhu cầu tự thân rồi để đó... chờ thời! Thực trạng như vậy thì đừng đòi hỏi người viết toàn tâm toàn ý, đừng đòi có tác phẩm đỉnh cao, đừng trách các em ít chịu đọc tác phẩm văn học...!

Ai thực hiện? Nơi nào đứng ra chịu trách nhiệm chính? Phương thức nào có hiệu quả? Đoạn giữa nào cần làm, nên làm để nối "cung" và "cầu", giúp chuyển những sáng tác mới đến với các em thiếu nhi?

***

Đã có lần trong một hội nghị về văn học thiếu nhi tôi đã nói và bây giờ tôi vẫn mơ đến một tờ báo văn học dành cho thiếu nhi mà phần nội dung sáng tác (của các nhà văn và của chính các em) là chủ yếu. Phần nội dung còn lại là những chuyên đề về văn học & nhà trường, giới thiệu truyện dài nhiều kỳ, giới thiệu sách mới xuất bản, vv... Tờ báo này trước khi tiến tới định kỳ hàng tuần, có thể là bán nguyệt san chứ nhất định không thể là nguyệt san hay tạp chí ra mỗi tháng một số vì sẽ chẳng giải quyết được gì!

Có thể có người sẽ đặt ra những khó khăn về tài chính, phát hành... mà thực tế đã diễn ra không thuận lợi ở các tờ báo, tạp chí trực thuộc Hội nhà văn. Tôi lại không cho đó là điều quá khó với một tờ văn học cho thiếu nhi khi tiềm năng độc giả của nó là con số đáng kể nếu biết tiếp cận vận động. Cái khó nhất của một tờ báo văn vẫn là làm sao có được những sáng tác khá, hay của các nhà văn, nhà thơ, và của chính các cây bút học trò, thì chúng ta hoàn toàn có thể tự tin là không hề thiếu!

Mặt khác, hiện nay cũng không nhất thiết ra báo thì cứ phải là báo in trên giấy. Nếu ra báo in có nhiều khó khăn mà trước mắt chưa có cách giải quyết được, thì tại sao không thể có một tờ báo điện tử dành cho thiếu nhi? Khi ấy, bộ máy sẽ rất gọn, kinh phí mà Hội nhà văn cấp cho nó để hoạt động  không còn là mối lo lớn, thậm chí sau một thời gian bao cấp không dài, tờ báo điện tử này còn có thể tự thu chi từ nguồn quảng cáo. Phần độc giả, xin cứ yên tâm vì học trò bây giờ hầu hết đều sử dụng được máy tính để vào mạng internet. Các em "hiện đại" hơn số đông các nhà văn còn ngại dùng vi tính nhiều, nhiều lắm!